Webinar: Hittestress 21 maart

Op 21 maart kun je het gratis webinar ‘Hittestress: hoe voorkom je hete hoofden?’ volgen. Welke maatregelen kan jij als corporatiemedewerker nemen tegen hittestress? Meld je snel aan!

Nederlanders krijgen steeds vaker te kampen met hittestress. Hittegolven komen vaker voor en worden steeds extremer. Daar komt bij dat de armste wijken vaak de warmste wijken zijn door het ontbreken van groen in de wijk. Maar ook in de woningen zien we dat de gezondheid van bewoners op het spel staat door het ontbreken van verkoelende maatregelen. Dit zorgt ervoor dat corporaties steeds vaker hitteklachten ontvangen.

Welke maatregelen kan jij als corporatiemedewerker nemen tegen hittestress? Bij welke woningtype of bewonersgroep is de nood het hoogst? Hoe kom je tot een strategisch hittebeleid? Deze en vele andere vragen worden behandeld tijdens dit webinar.

Tom Thomaes (expert klimaatadaptatie en biodiversiteit bij Groene Huisvesters) licht het handelingsperspectief toe voor corporaties en Froukje de Vries (docent-onderzoeker en projectleider van het RAAK Hitte in de woning project aan de Hogeschool van Amsterdam) deelt de belangrijkste conclusies van het RAAK-project.

Dit webinar vindt plaats op donderdag 21 maart om 13 uur en duurt 1,5 uur. We geven dit webinar vanwege ons maandthema Duurzaam wonen.

De armste wijken zijn de warmste wijken

De vanzelfsprekendheid van klimaatadaptatie

Dossier klimaatadaptatie
Tekst: Madeleen Helmer

Gevolgen van het veranderende klimaat zijn niet meer te voorkomen en zullen de komende decennia nog toenemen. Daarom zijn landen naast grote maatregelen om de CO2 uitstoot te beperken in de energietransitie, nu ook begonnen met aanpassingen aan klimaatverandering: klimaatadaptatie. Veel oplossingen in de woonomgeving liggen erg voor de hand. En bieden niet eens een onaantrekkelijk perspectief.

Het werkt vervreemdend als de waarschuwingen die klimaatwetenschappers al dertig jaar de wereld insturen nieuwsberichten worden: de ongekende neerslag in korte tijd in Zuid Limburg, de Belgische Ardennen en de Duitse Eifel; de hittegolven in Canada en Amerika waar het laatste hitterecord met maar liefst 5 graden is gebroken; de bosbranden in Siberië; de droogte in Madagascar die ruim een miljoen mensen de hongersnood injaagt. En op zoveel meer plaatsen die bij ons het nieuws niet halen, werkt het veranderende weer ontwrichtend.

Klimaatadaptatie begint met kennis over de plaatsen en situaties waar het veranderende klimaat gevolgen kan hebben. De Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS) die Nederland sinds 2016 heeft, heeft meer dan 100 risico’s geïdentificeerd. Alle gemeenten hebben inmiddels stresstesten gedaan waarmee ze de risico’s binnen hun gemeentelijke grenzen in beeld proberen te krijgen. Daarna zijn risicodialogen met maatschappelijke organisaties, burgers en bedrijven begonnen om te komen tot maatregelen en afspraken om die risico’s te beperken. Steeds meer gemeenten zoeken het klimaatgesprek met woningcorporaties.

De agenda van de woningcorporaties is overvol. Met beperkte financiële middelen staan ze aan de lat om veel nieuwe woningen te bouwen, bij te dragen aan de energietransitie en een deel van het woonbestand te verhuren aan de meest kwetsbaren in onze samenleving, met alle zorg die daarbij komt. Klimaatadaptatie komt daar dan nog bij.

Woningcorporaties staan als sector nog aan het begin om de gevolgen van klimaatverandering voor de sector te begrijpen. Er is landelijk nog geen beleid.

De Groene Huisvesters, een samenwerking tussen corporaties, het ministerie van BZK, VNG, de Woonbond en Aedes om de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad te versnellen, zet zich in om hier verandering in te brengen. Uit een hitte enquête die de Groene Huisvesters in 2020 organiseerde, gaven negen op de tien woningcorporaties aan te weinig kennis te hebben. Wel zijn sinds 1 juli 2021 nieuwe eisen gesteld aan nieuwbouw, die klimaatgevolgen, zoals hitte, meenemen. Maar de meeste woningen staan er al.

Doorzonwoningen
Nederlanders houden van de zon. Dat is goed terug te zien in de naoorlogse woningbouw. We noemen die niet voor niets doorzonwoningen. Bij veel recent gebouwde woningen gaat het raam zelfs tot aan de vloer. Als de zon gaat branden, warmen de woningen op en kunnen daardoor probleem ontstaan. Steeds vaker ontvangen woningcorporaties dan klachten van bewoners. Opvallend genoeg ook van bewoners van nieuwe, goed geïsoleerde woningen. De isolatie houdt de hitte mogelijk wat langer buiten, maar op een gegeven moment slaat het om en komt de hitte de woning niet meer uit.

Er zijn verschillende hitteadaptatie mogelijkheden om de steeds vaker voorkomende hitte op te vangen. Zoals ventileren en buitenzonwering. In de eerder genoemde enquête gaf slechts zeven procent van de woningcorporaties aan zonwering te hebben aangebracht op hun vastgoed. Het is uiteraard een kostenpost, maar kan wel enkele graden opwarming in de woning schelen.

Last maar wel least is de aanschaf van een airco. Steeds meer mensen grijpen naar dit apparaat. De afgelopen twee zomers waren ze niet aan te slepen. Het is zeer effectief voor koelte, maar heeft een hoog energiegebruik en de koelmiddelen zijn meestal agressieve broeikasgassen. Als hulpmiddel voor mensen die extra kwetsbaar zijn voor hitte en geen andere koelingsmogelijkheden hebben, is de airco uiteraard wel een nuttige oplossing.

Een maatregel van een heel andere aard is de groene gevel: de wingerd, blauwe regen, druiven of andere gevelplanten kunnen bij hitte zorgen voor vijf tot zeven graden lagere temperaturen in de woning, zo blijkt uit onderzoek. Dit is een onderbelichte adaptatiemogelijkheid. Je ziet het nog betrekkelijk weinig.

Koelvesten
Als hitte in de woning niet te voorkomen is, is het adaptatiegedrag van de bewoners van groot belang. Een ventilator met een fles met bevroren water dicht bij de plaats waar de bewoner zit of werkt, scheelt enorm in de gevoelstemperatuur. Uiteindelijk gaat het erom dat bewoners niet ziek worden van de hitte. Het nationaal hitteplan geeft duidelijke adviezen: drink voldoende, draag lichte kleding en probeer je lichaam zo koel mogelijk te houden. Vooral de voeten en handen regelmatig koel houden of een handdoek met een icepack in de nek leggen. Koelvesten waren tot voor kort vooral in beeld bij topsporters, maar worden door steeds meer mensen aangeschaft.

En als het binnen echt niet uit te houden is, kun je dan buiten de woning een koele plek vinden? Uit een recent Hitte Belevingsonderzoek van adviesbureau TAUW en andere partijen onder woningcorporaties en gemeenten blijkt dat driekwart van de bewoners in de zomer van 2020 last had van hitte in de woning. Is er dan buiten verkoeling te vinden? Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zou iedereen maximaal 300 meter van een aangename, koele, groene plek moeten wonen. Niet alleen vanwege de hitte, maar omdat het altijd gezond is om dagelijks een tijdje in een groene omgeving te verblijven. Die richtlijn nemen steeds meer gemeenten over. Maar wat blijkt: de armste wijken zijn meestal ook de warmste wijken. Er is te weinig groen of van lage kwaliteit. Een grasveldje met een paar kleine boompjes en wat struiken: ‘schaamgroen’ wordt het al genoemd.

Tegels eruit, groen erin
Niet alleen vanwege de hitte is de buitenruimte van belang. Bij elke hoosbui benadrukt de Deltacommissaris, die leiding geeft aan de uitvoering van het nationaal Deltaprogramma, opnieuw de gevolgen van de verstening: het water kan niet weg met overstromingen tot gevolg. En elke druppel die niet in het riool terecht komt maar rechtstreeks de bodem in gaat, helpt ook tegen de droogte. Kortom tegels eruit, groen erin.

Steeds meer gemeenten en buurtinitiatieven pakken dit op. Buurttuinen, pluktuinen, geveltuinen, stadslandbouw, Tiny forests (kleine bossen), het groeit en bloeit welig. En niet alleen om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Maar ook omdat het gezond is om buiten te bewegen, goed is voor vogels en bijen, gezelliger is dan eenzaam thuis te zitten. Het weer wordt extremer, het wordt heter, natter en droger. Maar veel oplossingen liggen ook erg voor de hand. Een groenere en gezonde leefomgeving waarin mensen bij een crisis zoals hitte of een hoosbui naar elkaar omkijken. Dat is geen onaantrekkelijk perspectief.

Madeleen Helmer is projectleider hitteadaptatie bij het Klimaatverbond Nederland (klimaatverbond.nl)

Artikel Tom de Hoog: ‘Temperatuur loopt op bij de Hittegroep’

De temperatuur loopt op bij de Hittegroep

Vaak gaat het bij woningen nog over isoleren en verwarmen. En hoe daarbij op energielasten kan worden bespaard met bijvoorbeeld zonnepanelen of een warmtepomp. De Hittegroep van de Groene Huisvesters heeft echter een andere focus. De opwarming van de aarde geeft woningcorporaties nu al veel kopzorgen en dat maakt het bundelen van kennis nodig om de juiste maatregelen te kunnen nemen. We spreken met vier aanjagers die het hoofd koel proberen te houden.

Tekst: Tom de Hoog | illustratie: de Hittegroep/foto’s stock

“We zien het aantal klachten over te warme woningen in de zomer toenemen”, erkent Hittegroep lid Anke Struijs, adviseur duurzaamheid bij woningcorporatie Alwel. Dat beeld is overigens landelijk, want er zijn de laatste jaren steeds meer geschillen met hitte als twistappel tussen bewoners en corporaties. Dat komt voort, aldus Hittegroep lid Madeleen Helmer, projectmanager hitte-adaptatie bij het Klimaatverbond Nederland, uit de ruling dat volgens een ISO-norm uit 2008 woningen niet meer dan 300 uur per jaar warmer mogen zijn dan 26,5 graad. De hitteproblematiek in woningen was dan ook de reden voor de start van de Hittegroep als onderdeel van de Groene Huisvesters. Deze problematiek gaat overigens veel verder dan een incidentele hittegolf. Het probleem zit niet alleen in de woningen (gebouw), maar ook spelen de omgeving (gebied) en het bewonersgedrag (gebruiker) een grote rol.

Klimaatverandering is een werkelijkheid
Helmer gaat dieper in op de achtergronden en noodzaak van de oprichting van de Hittegroep. “Bij klimaatverandering spelen mitigatie, ofwel het terugdringen van het gebruik van broeikasgassen, en adaptatie. Nederland zette wat adaptatie betreft altijd sterk in op water-gerelateerde risico’s, zoals met het Deltaprogramma. Hitte was landelijk nog niet zo in beeld als risico. Het werd ook wat ‘klein’ gehouden, ook al is er sinds 2007 een Nationaal Hitteplan. In de nationale adaptatiestrategie uit 2016 werd hitte wel verwerkt, mede op basis van een PBL-rapport uit 2015 waarin werd gemeld dat hitte nu al het gevaarlijkste klimaatrisico is en tot veel slachtoffers leidt. Bij elke hitteperiode zie je namelijk oversterfte bij kwetsbare mensen. Zo betreft bijvoorbeeld tachtig procent van de hittesterfte 80-plussers (bron CBS). Het Nationaal Hitteplan gaat in op de zorg voor oudere en kwetsbare mensen. Het gaat dan om voldoende drinken, zorgen voor verkoeling en de woning koel houden. Bij het Klimaatverbond vonden we al vanaf 2014 dat we dichter bij deze doelgroep moeten komen. Daaruit is het idee van lokale hitteplannen voortgekomen en daar zijn inmiddels steeds meer gemeenten mee aan het werk gegaan. Parallel aan deze ontwikkeling was er de groep mensen die keek naar het urban-heat-island-effect, waarbij de buitenruimte in grote steden vier tot zeven graden warmer is dan in buitengebieden. Daar wilden ze meer over weten en ook over de maatregelen die je zou kunnen nemen. Dit resulteerde in het Praktijkonderzoek Hitte Richtlijnen door de Hogeschool van Amsterdam dat in 2020 verscheen. Uit een onderzoek van de GGD in Oost-Gelderland onder zevenduizend inwoners kwam ‘hitte’ ook heel duidelijk als een probleem naar voren, zeker als het kwetsbare mensen betreft.

‘Een enquête gaf aan dat negen van de tien corporaties niet goed raad wisten met het hittevraagstuk’

Dus voor de hitte-adaptatie-aanpak kregen we zo de drieslag gebied, gebouw en gebruiker scherper in beeld. Ook bij de Groene Huisvesters kreeg klimaatadaptie, naast het verduurzamen van woningen, steeds meer aandacht. We vonden elkaar binnen het platform Samen Klimaat Bestendig, dat vier jaar geleden is opgericht om gemeenten te ondersteunen bij beleid rondom klimaatadaptie, en dan vooral gericht op water-gerelateerde zaken. Een hitte-excursie in Nijmegen samen met Talis werd vervolgens de aanleiding om een enquête onder zeventig woningcorporaties te houden. Daaruit bleek dat negen van de tien corporaties niet goed wisten wat ze met het hittevraagstuk aan moeten. Met die uitkomst, en met de uitkomst van een vergelijkbaar onderzoek via de Vereniging van Gemeenten, namen we contact op met het ministerie van Binnenlandse Zaken. Ook zij onderschreven de noodzaak om deze thematiek verder gemeenschappelijk te gaan verkennen. Dat resulteerde in 2020 in de Hittegroep. Ons doel is meer te leren over hitte in woningen en welke concrete maatregelen mogelijk zijn. We zijn ook betrokken bij de stimulering van onderzoek om een betere onderbouwing te vinden van wat de goede maatregelen zijn. Dat leidde vorig jaar tot het NKWK-onderzoek Klimaatbestendige stad naar hitte in bestaande woningen en een handreiking voor woningcorporaties.”

Opgave voor corporaties

Struijs ziet inderdaad een stevige opgave voor de woningcorporaties als het om hitteadaptatie gaat. “Wij renoveren en verduurzamen nu zo’n vijfhonderd woningen per jaar. Dat is niet genoeg om op die stip op de horizon in 2050 uit te komen, wanneer we energieneutraal moeten zijn. Dat tempo moet omhoog en daarin zit vooral de uitdaging.

‘Beperkt vertrouwen in de overheid is soms een extra hindernis bij vergroenen en verduurzamen’

Wij geven wel allerlei eisen en normen mee aan de beperking van de warmtevraag en het van het gas af gaan, maar nog helemaal geen eisen als het gaat om het voorkomen of beperken van hitte in een woning. We zien echter wel dat juist hitte steeds meer klachten geeft.” Hittegroep-lid Tom Geboers, consulent bij Alwel en actief betrokken bij het verduurzamen en vergroenen van het Liniekwartier in Breda, ziet dat er nog heel veel valt te winnen. “Bij een recent verduurzamingsproject van 134 woningen ging het vooral over het omlaag krijgen van de warmtevraag. Wat de zomer met hete dagen betekent, kwam daarbij niet of nauwelijks ter sprake. Mijn ervaring is dat bewoners daar nog niet zo over nadenken. Dat doen ze wel als het gaat om wat voor keuken en badkamer erin komt. Terwijl de vraagstukken rondom hitte steeds meer gaan spelen.

In dezelfde wijk, die eerder aan een warmtenet is aansloten, doe ik nu een vergroeningsproject. Het gaat dan om tuinen en openbaar gebied en daar merkte ik in de gesprekken met bewoners dat die soms heel andere prioriteiten hebben. Zo is er een idee om op een plein in de wijk een parkje aan te leggen. Daarvoor vragen we input van de bewoners. Ik kreeg opmerkingen terug als. ‘Oh, maar dan kan ik straks mijn auto niet meer parkeren. Toedeledoki, daar heb ik geen zin in.’ Het beperkte vertrouwen in de overheid is soms dus een extra hindernis in de totstandkoming van dit project. De gemeente wil graag een groener en klimaatbestendiger plein of wijk, maar voor best wat bewoners mag dat niet ten koste gaan van parkeerplaatsen. Anderzijds zie je ook dat er bewoners zijn die vergroening wel hoog in het vaandel hebben staan. De belangen liggen dus soms anders. Daar moet je samen uitkomen en dat kan door er met elkaar over te praten. Dat is tevens een goede manier om bij bewoners ook bewustwording te creëren over het belang van groen en klimaatadaptatie.”

In gesprek blijven

Dat corporaties in gesprek moeten blijven om stappen te kunnen zetten, onderschrijft Struijs: “Bij een klacht over hitte is het vaak lastig dat het gaat om een combinatie van de woning en het gedrag van de bewoner. Wij geven de bewoner dan tips over het gebruiken van de woning om te voorkomen dat het te warm wordt. Aan ons is het dan om de woning goed uit te rusten, zodat deze niet te snel opwarmt en er goed geventileerd kan worden. Denk aan zonwering of het verbeteren van ventilatie bij bestaande bouw. Het laatste wat je wilt, is dat bewoners massaal airco’s gaan toepassen. Vanwege het energieverbruik en de koelmiddelen die erin zitten, is de klimaatimpact van een airco groot. Bovendien warmt de omgeving door het gebruik van airco’s juist verder op. Dit staat ook in de ladder van koeling [zie kader rechts; red.], die we dit voorjaar in een van de laatste sessies van de Hittegroep bespraken. Kijk dan liever naar aanpassingen in de omgeving van de woning die koelte moeten geven, zoals tuinen en groene plekken. Dat proberen we samen met de bewoners te realiseren. Bij het ontwerp van nieuwe woningen kijken we goed naar wat de oriëntatie is op de zon, waar in de gevel de ramen komen en hoe groot die mogen zijn. De grootste opgave zit echter bij de bestaande bouw. Dat is maatwerk en dat is een beetje de zoektocht waarin wij zitten en vele corporaties met ons. Dit was ook de reden voor Alwel om deel te nemen aan de Hittegroep.”

Struijs noemt de energietransitie als voorbeeld waarvoor een landelijk beleid zich ontwikkelt met 2050 als belangrijk jaartal. Voor klimaatadaptatie zoekt men in de corporatiesector ook naar normen of doelstellingen, maar wil men liever niet dat het met allerlei generieke maatregelen helemaal wordt dichtgetimmerd. “Wij zien dat elk bestaand gebouw om een specifieke oplossing vraagt. Bij algemeen toe te passen normen zou dat kunnen leiden tot keuzes die je liever niet hebt. Bijvoorbeeld iets niet doen, omdat de stapeling van eisen een onmogelijke opdracht aan ons als corporatie oplevert”, aldus Struijs.

Kennis vergaren en samenbrengen

Aan de Hittegroep nemen inmiddels een twintigtal corporaties deel. Ieder lid neemt ook deel in een van de vier subgroepen met de thema’s zonwering, ventilatie, groen/blauw oplossingen en renovatie & energie. Tom Thomaes is zelfstandig adviseur klimaatadaptatie en duurzaamheid en ook actief binnen de Hittegroep. “Ik ben de community manager om de storm van informatie te ordenen en in de toolbox te zetten die we ontwikkelen. We hosten online sessies met de leden en soms is er een gastspreker die veel weet over bijvoorbeeld groenblauwe oplossingen. Ik zorg er dan voor dat wat in de subgroepen wordt uitgediept, voor plenaire bespreking en meningsvorming naar de centrale focusgroep gaat. De toolbox [zie onder; red.] die we ontwikkelen voor corporaties is dus een levend document, waarin we thema’s in verband met hitte hebben benoemd en waaraan we continu nieuwe informatie toevoegen voor corporaties.”

‘Stapeling van eisen kan een onmogelijke opdracht opleveren voor woningcorporaties’

Verantwoordelijkheid bij wie?

De thema’s van de Hittegroep laten zien dat hitte een probleem is dat een integrale aanpak nodig heeft. Helmer: “Het onderwerp ‘hitte’ is interessant en ook lastig, omdat al die bestaande woningen nooit gebouwd zijn met klimaatverandering en extreme hitte als gegeven. Dus is de verantwoordelijkheid van de woningcorporaties in die zin beperkt, omdat het klimaatprobleem iets is dat we samen hebben veroorzaakt. Door de gesprekken binnen de Hittegroep en met de corporaties krijgen we steeds scherper in beeld wat een corporatie op zich kan nemen, maar ook waar de grens ligt. Als oplossing alleen naar vastgoed kijken, is niet voldoende. Het gaat ook niet alleen om de techniek in een woning. Het gedrag van mensen moet ook deel uitmaken van de oplossing. En ja, we hebben inmiddels als Hittegroep heel wat meters gemaakt. Nu wordt het ingewikkelder en komen de beleidsvragen.”

De ladder voor koeling:

Houd rekening met de omgeving van gebouwen: water en groen geven verkoeling. Ook de schaduwwerking van bomen is van groot belang.
Voorkom intreding van hitte. Dit betreft zowel bouwtechnische als installatietechnische voorzieningen. Te denken valt aan rekening houden met de oriëntatie van (spui) ventilatiemogelijkheden, de grootte en plaats van gevelopeningen (ramen, deuren) en mogelijke zonwerende voorzieningen (zoals zonwering, overstekken etc.).
Verdrijven van warmte. Te denken valt aan het aanbrengen van voorzieningen die warmte kunnen afvoeren, zoals (nacht)ventilatie.
Efficiënte koelvoorzieningen. Indien alsnog koelinstallaties nodig zijn, is het zaak dat deze energetisch efficiënt zijn en geen koelmiddelen bevatten die schadelijk zijn voor het klimaat.

Hittestress

Bij de helft van de huurders is hitte een thema en bijna tweederde van de corporaties heeft klachten over hittestress van huurders ontvangen. 15% Van de corporaties geeft advies aan de huurder over wat de huurder zelf kan doen zoals water drinken en zonwering aanschaffen. De klachten leiden nog niet tot een structurele hitte aanpak door de woningcorporatie. Corporaties hebben grote behoefte aan meer kennis. Dit zijn de belangrijkste conclusies van de enquête Hittestress van Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig. In de bouwsteen Hittestress belicht Groene Huisvesters een mooi voorbeeld. In deze sessie met meer dan 100 deelnemers deelden we kennis over hittestress.

Groene Huisvesters participeert met een aantal corporaties in het RAAK project ‘Onderzoek naar maatregelen voor het verminderen van de koelbehoefte in bestaande woningen en de betekenis van de koelbehoefte voor de energietransitie’.

Marieke van der Linde, TAUW en Froukje de Vries, HvA deelden het onderzoek naar hittestress. Madeleen Helmer lichtte de nationale enquête Hittestress toe van Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig.

Op 10 september is de Kick-off van de Hittegroep. Met deze groep corporaties ontwikkelen we tools om hittestress te voorkomen. Heb jij interesse in deelname in deze Hittegroep, geef je op via onderstaande link.

De Hittegroep bestaat uit een kerngroep van 15 wooncorporaties die zich committeren om te investeren in dit vraagstuk en enkele deskundigen en een peergroup wooncorporaties die op de hoogte willen blijven en kunnen deelnemen aan presentaties.
Voornaamste doelen van de Hittegroep zijn:

•Voorkomen van gezondheidsschade bij huurders en waardedaling van het vastgoed ten gevolge van hitte

•Ontwikkeling van kennis en handelingsperspectieven

•Samenhang versterken met andere maatschappelijke opgaven (energietransitie, projectontwikkeling en gezonde leefomgeving

•Samenwerking versterken met netwerken actief voor een gezonde en groene leefomgeving

•Voorbeelden van het voorkomen van hittestress ophalen en delen.

Excursie Hittestress naar Nijmegen geslaagd!

Op 8 juli organiseerde Groene Huisvesters de excursie Corporaties en klimaatadaptatie: Hittestress naar Nijmegen. In de ochtend nam een groep deel aan een digitaal spreekuur waarin Madeleen Helmer (Klimaatverbond Nederland en Samen Klimaatbestendig) een eerste protocol Hittestress voor corporaties deelde. Hierin staat hoe zij kunnen omgaan met hittestress. De deelnemers vanuit alle delen van het land gaven aan dat zij steeds vaker klachten krijgen van bewoners tijdens een hittegolf. Madeleen presenteerde de eerste enquete resultaten van 158 corporaties die een tiental vragen over hitte hebben beantwoord. De enquete is uitgezet door Aedes onder de deelnemers van de reeks van zes excursies ‘Corporaties en klimaatadaptatie’ die Groene Huisvesters dit jaar organiseert. Zo’n 170 corporatie experts vulden de enquete in en resultaten bevestigen het beeld dat deelnemers in het spreekuur deelden. Bij de helft van de huurders is hitte een thema en 60% van de corporaties heeft klachten van huurders ontvangen. De corporatie geeft doorgaans advies aan de huurder over wat de huurder zelf kan doen zoals water drinken en zonwering aanschaffen. De klachten leiden nog niet tot een structurele hitteaanpak door de woningcorporatie. Meer dan 30 respondenten gaven voorstellen voor het vervolg. Er is grote behoefte aan meer kennis. Ook in het spreekuur blijkt dat corporaties graag informatie willen delen. Zo stelt WBO Wonen een flyer op voor bewoners ‘wat te doen bij hitte’. Brabant Wonen bracht dit filmpje in dat zij bewoners sturen die klachten hebben.

De Bouwsteen Corporaties en Klimaatadaptie: Hittestress vind je hier.

In de middag kwam een groepje van bijna dertig deelnemers bijeen voor de excursie in Nijmegen. Ingrid Links (GGD Gelderland-Zuid) ging in op hitte en gezondheid. Wat is hittestress en wie zijn kwetsbaar voor de gezondheidseffecten van hitte? Door de samenwerking met woningcorporaties kan de GGD meer mensen bereiken met de boodschap hoe bewoners kunnen handelen bij een hittegolf. Ook de corporaties hebben voordeel bij samenwerken. De GGD heeft kennis over de gezondheidseffecten en kan ook meedenken over hoe het opwarmen van woningen kan worden voorkomen. Ilse Kemper (stagiaire van GGD Gelderland-Zuid) ging in op de resultaten van haar onderzoek Hittepreventie en gezonde verduurzaming van vijf senioren woonzorg gebouwen van Talis. Zij interviewde alle belanghebbenden van vijf senioren woonzorg gebouwen van Talis en zette de maatregelen op een rij. Ilse: ‘Rond de gebouwen is veel buitenruimte die nog weinig wordt benut. Het inwisselen van tegels voor planten en bomen en het plaatsen van bankjes, er is zoveel nog mogelijk om de leefomgeving van senioren gezonder in te richten’.

Madeleen Helmer (Klimaatverbond) deed een oproep aan corporaties om de jaarcyclus van hitte te benutten. ‘Maak in het voorjaar een plan, voer dat uit in de zomer en stel dat bij in de winter. Benut de kennis en activiteiten van organisaties zoals Het Nederlandse Rode Kruis en locale partners zoals de GGD en gemeente om samen dit plan uit te voeren. Zet gezamenlijke inkoop van zonwering op, dat wordt een basis voorziening die van groot belang is om zon te weren. Maar investeer ook in goede ventilatie en zoek naar een optimum bij woningisolatie.’

Ton Verhoeven (gemeente Nijmegen) toonde alle kaarten die Nijmegen heeft op het gebied van klimaatadaptatie. ‘Door deze kennis via kaarten te delen, wordt het nemen van maatregelen goed onderbouwd. Zo heeft Nijmegen een ‘groennormkaart’ gemaakt. Vanuit dit inzicht bouwde Nijmegen tien pleinen om naar parken van meer dan 5000 m2. De WHO-richtlijn, dat elke bewoner binnen 300 meter afstand van diens huis tenminste 5000 m2 gemeenschappelijk groen heeft, helpt hierbij.’

Marjolein Meijer (Talis) sloot de presentaties af. Marjolein: ‘Klimaatadaptatie is één van de vijf pijlers van ons duurzaamheidsbeleid. Dat duurzaamheidsbeleid raakt meteen aan de woonsituatie van onze huurders. Onze kerntaak is dat onze huurders goed en betaalbaar wonen, in fijne wijken. Nu we in Nederland steeds vaker de negatieve effecten van klimaatverandering ervaren, zoals hitte en wateroverlast, komen er ook nieuwe woonuitdagingen op ons af. Huurders en Talis ondervinden de nadelige gevolgen als we ons niet aanpassen aan het veranderde weer. Maar die uitdagingen zijn complex en vragen veel samenwerking. Daarom is het ook zo goed, dat we dit soort sessies organiseren met verschillende partijen aan tafel: we kunnen dit niet alleen. Het vraagt betrokkenheid van veel verschillende partijen, investeringen en een lange termijn perspectief dat heel anders is dan we gewend zijn.’

‘De Hofjesbuurt bloeit op!’

We bezochten de Hofjesbuurt. De gemeente Nijmegen en woningcorporatie Talis werken hier samen aan het verbeteren van de buurt. Talis renoveerde 192 portiek- en 87 eengezinswoningen tot moderne woningen die weer 50 jaar mee kunnen. De balkons zijn vergroot, de woningen hebben een nieuwe keuken, vernieuwde badkamer, verbeterde ventilatie en de schil van de woning (vloer, dak, gevel en glas) is geïsoleerd. Er is triple glas toegepast. Op de daken liggen 1.380 zonnepanelen. Er is een zonneboiler geïnstalleerd in de eengezinswoningen. De investering was gemiddeld €51.000,- . De bewoners besparen op woonlasten door een lagere energierekening. De woningen hebben nu een label A+. De portiekwoningen kregen 32 nieuwe toegangsportalen. Het hekwerk van balkons en schuttingen zijn vernieuwd. De buurt is typische jaren 50 met negen hofjes. De gemeente vernieuwde de riolering en bestrating. In 2020 is een tuinplan uitgevoerd met veel groen in de omgeving rond de woningen. De hemelwaterafvoer van de appartementen is losgekoppeld van de riolering. Het water wordt via de straat afgevoerd naar gloeiende groene greppels ofwel wadi’s. Zo komt er minder water in het riool en komt het ten goede aan het groen. Het is mooi om te beleven hoe projectleider Clemens Nolten en projectmanager Hillina Nijkamp trots zijn op dit prachtige voorbeeld.

Marlou Boerbooms dankt Talis, de gemeente Nijmegen, GGD Gelderland-Zuid en het Klimaatverbond voor deze inspiratie. Lennart Zwijsen (Mooiland) dank voor de foto’s verwerkt in onderstaande impressie. Samen Klimaatbestendig dank voor het mogelijk maken van deze excursie.