Nieuws – Groene Huisvesters

Slim verwarmen voor lagere woonlasten

Tijdens de Groene Huisvesters academie van 7 oktober bespraken Rob Simons, Twan van Grinsven en Örjan Game verschillende slimme verwarmingsconcepten op weg naar lagere woonlasten én CO2 neutrale woningen. Een inspirerende online bijeenkomst voor bijna 100 deelnemers. Voor ieder die niet aanwezig kon zijn bij de sessie of een deel heeft gemist, een verslag.

Rob Simons, senior adviseur vastgoed van Woonbedrijf gaf een overzicht van de pilot met verschillende typen warmtepompen die in Eindhoven werd uitgevoerd in 44 woningen. In een aantal woningen zorgden de warmtepompen voor een besparing van meer dan 50% op het gasverbruik. In alle woningen werd de vooraf berekende besparing ruimschoots behaald. Inregeling, type woning, gezinssamenstelling en gedrag van bewoners zorgden voor variatie in de mate van besparing. In de volgende fase onderzoekt Woonbedrijf de drie best en drie slechts presterende woningen om inzicht te krijgen in de verschillen. De ervaring van de huurder en de invloed van gedrag worden gemonitord om de werkelijke besparing op CO₂ én woonlasten inzichtelijk te maken.

Twan van Grinsven – De Groene Brink

In opdracht van woningcorporatie BrabantWonen hebben Kemkens Installatieburo en Caspar de Haan onderhoud & renovatie voormalig ontmoetingscentrum De Brink in Oss verbouwd tot vier extreem energiezuinige woningen onder de naam ‘de Groene Brink’. Kemkens is verantwoordelijk voor alle installaties inclusief het monitoringssysteem, Caspar de Haan voor alle bouwkundige voorzieningen. Een pilot met vier identieke Nul-op-de-Meter (NOM) woningen met vier verschillende typen warmtepompen en afgifte systemen. De woningen zijn vanaf 1 maart 2018 bewoond en worden zorgvuldig gemonitord qua installatie en energieverbruik. Er zijn nu over twee jaar resultaten bekend. Hierbij blijkt dat alle vier de woningen ruimschoots voldoen aan de criteria voor de Energie Prestatievergoeding. De zonnepanelen leveren meer op dan begroot en zijn mogelijk over gedimensioneerd. Dat geldt ook voor de warmtepompen. De prestaties worden ruimschoots gehaald. De bodemwarmtepomp met vloerverwarming scoort het beste en kan bovendien voorzien in de koelte behoefte in de zomer. Alle vier de woningen worden in de zomer te warm en in die periode kan de bewoner de binnentemperatuur bij de overige drie systemen (lucht-warmtepomp in combinatie met wel of geen buitenunit, vloer of H2O radiatoren) niet goed regelen. Desondanks is de waardering van de bewoners positief.

De ervaring van de bewoners speelt een belangrijke rol. Voor dit project heeft BrabantWonen huurders geselecteerd. Mensen die duurzaamheid belangrijk vinden en graag hun woon- en gebruikerservaringen willen delen. Hiermee willen BrabantWonen, Kemkens en Caspar de Haan hun duurzaamheidsambities verder ontwikkelen in de praktijk. Project de Groene Brink is een showcase / living lab voor deze partijen. In vervolgprojecten is de koelte behoefte van de woning belangrijker. Zo wordt standaard zonwering toegepast en gelet op ventilatie voorzieningen in de gevel.

Örjan Game – De Warmtewissel

‘We kunnen er niet omheen: de aarde warmt op. Een onderwerp waar veel over wordt gesproken en geschreven. Er is duidelijk iets aan de hand. Wij willen en gaan er echt iets aan doen! Wij willen de CO₂-uitstoot drastisch verlagen.’, zo start Örjan zijn betoog.

Jaarlijks vervangen de Lente corporaties circa 5.000 individuele CV-(combi)ketels. Zij zijn op zoek naar een duurzame oplossing voor deze ketels. Een compacte oplossing met een minimaal 80% CO₂-reductie ten opzichte van de huidige CV-(combi)ketel, minder of geen aardgasgebruik, betaalbaar en eenvoudig in gebruik. Om de transitie naar een aardgasvrije en CO₂-neutrale woningvoorraad te kunnen maken, met een neutrale impact op de energielasten, zijn [markt]partijen opgeroepen te komen met innovatieve installaties en mee te doen aan De WarmteWissel. Ook andere woningcorporaties hebben zich aangesloten om samen te zorgen voor toepassing van de nieuwe installaties en na prototyping te komen tot toepassing. Door deze samenwerking kunnen de marktpartijen, bij gebleken geschiktheid, volume maken wat de prijs omlaag drukt want uiteindelijk gaat het om betaalbare woonlasten.

Innovatie gaat tegenwoordig over toegang, niet over eigendom. Weten waar kennis, kunde en oplossingen te vinden zijn en daar toegang krijgen, isopge de eerste stap. Om nieuwe oplossingen goed te implementeren is het noodzakelijk dat de organisatie innovaties succesvol kan absorberen en integreren in het bedrijfsmodel. Implementatie van innovatie is wat de Warmtewissel doet. Onze gereedschapskist is gevuld met allerlei instrumenten.

‘Innovatie vraagt altijd om een gedragsverandering, soms ondersteund met technologie. Naast de reguliere diensten biedt de Warmtewissel specifieke programma’s die zich richten op de mensfactor in Open Innovatie. Wij helpen organisaties om Open Innovatie tot een bewezen en succesvolle manier van werken te maken, op maat voor de organisatie en partners’, aldus Örjan. Hij roept corporaties om zich aan te sluiten.

Marlou Boerbooms dankt namens Groene Huisvesters de sprekers. Zij dankt de deelnemers voor de zinvolle vragen via de chat. Het filmpje van de eerste proefwoning uitgevoerd in het kader de Warmtewissel wordt hier komende week gepubliceerd.

Marlou Boerbooms 8 oktober 2020 Nieuws 0 Lees meer >

Badkamer en keuken van de toekomst

In juli 2019 werd de eerste Circulaire badkamer opgeleverd door de Alliantie en Intersell. Jeroen Hollander en Hendrik Kemphorst namen de deelnemers mee in het proces en de toepasbaarheid van dit verfrissende concept.

De Alliantie is volop bezig met het verduurzamen haar woningen. Samen met partners werken ze aan slimme oplossingen om alle woningen CO2-neutraal vóór 2050 te krijgen. Een badkamer waarin duurzame keuzes leidend zijn zoals het kiezen voor refurbished of gerecyclede materialen.

Zo werd in het eerste concept gebruik gemaakt van tegels van 100% gerecyclede petflessen in plaats van keramiek, een vloer van 70% gerecycled Vinyl en refurbished sanitair. Intersell is voortdurend bezig met de ontwikkeling van haar concept. Tijdens het ontwerp van nieuwe concept gebruiken ze de BCI tool* om deze te optimaliseren. Ze richten zich op de renovatie en het onderhoud van badkamers met een gemiddelde levensduur van 30 jaar.

Klik op de afbeelding om de videopresentatie terug te kijken.

Hendrik drukte de deelnemers op het hart dat er momenteel nog geen 100% circulaire concepten op de markt zijn en dat de meetbaarheid hiervan ook nog volledig in ontwikkeling is. Ondertussen zijn er 3 concepten op de markt en het is vooral belangrijk dat de losmaakbaarheid van materialen goed georganiseerd is. Dit zorgt ervoor dat vervanging en vernieuwing makkelijk realiseerbaar zijn en de leverancier producten terug kan innemen en kan hergebruiken. Op dit moment is de aanvoer van materialen voor hergebruik nog niet voldoende. Jeroen Hollander voegde hier aan toe dat het voor woningcorporaties van belang is om vraag naar refurbished en gerecyclede materialen te creëren zodat de markt hierop kan inspelen.

De Circulaire Keuken

Bas Jansen en Vincent Gruis, TU Delft namen ons mee in de Circulaire Keuken. Voor de ontwikkeling is een consortium gevormd waarin modulaire plug & play keukens worden ontworpen die een kleine impact op het milieu hebben en laag in kosten zijn.Om de levensduur te maximaliseren wordt er onderscheid gemaakt in 3 factoren die een lange, middellange of korte levensduur hebben. Zo zal de afwerking die onderhevig is aan mode en stijl een kortere levensduur hebben dan het frame. De keukens zijn modulair en kunnen naar gelang de gezinssamenstelling van bewoners hier om vraagt worden uitgebreid of worden ingeperkt. Ook zijn de keukens in hoogte verstelbaar om comfort en ergonomisch effect per bewoner zo gunstig mogelijk te maken. Er wordt gewerkt met kliksystemen in plaats van verlijmen waardoor reparaties en vervangingen makkelijker zijn. Inname van keukenonderdelen heeft een centrale plek in het businessmodel zodat waar mogelijk hergebruik kan worden ingezet. De keukens worden ingericht met het idee een levensduur van 80 jaar te hebben- Na 20 jaar vindt het omslagpunt plaats op het prijsniveau.

De Circulaire keukens worden deze week in de eerste huizen geplaatst. Gebruikers zullen middels interviews kennis delen in het gebruiksgemak. Mocht u geïnteresseerd zijn de lancering van het tweede prototype live bij te wonen dan kunt u op 4 november aansluiten bij het online event.

(meer…)

Marlou Boerbooms 23 september 2020 Nieuwscirculaire badkamer, circulaire keuken 0 Lees meer >

Wonen Limburg inspireert met groene gevel, Tuiny Forest en houtbouw

Als je alle tuinen van Nederland optelt krijg je een oppervlakte groter dan de Veluwe. Ruim een derde van de Nederlandse tuinen bestaat uit tegels en dit zorgt voor overbelasting van het riool bij hevige buien en wateroverlast. Ook het leefgebied van dieren en planten slinkt. Tijd om te vergroenen: Op 10 september organiseerde Groene Huisvesters een Webinar en excursie ‘Klimaatadaptatie: Vergroening tuinen, kopgevels en houtbouw’ in Weert. In de ochtend nam een groep deel aan een webinar waarin Ger Verstegen & Marleen Beelen (Wonen Limburg) een presentatie gaven over de aanpak van Wonen Limburg rondom Klimaatadaptatie en het vergroenen van tuinen en gevels. Zij toonden het prachtige voorbeeld van het integreren van een muurschildering van een boom met de aanplanting van een blauwe regen. Ook namen zij ons mee in de houten prefab woningen ‘Nur Holz’. Deze 16 woningen zijn niet alleen CO2 neutraal en klimaatadaptief, ze slaan bovendien 45 megaton CO2 op en dragen op deze wijze bij aan de klimaatdoelstellingen.

In de middag werd een groep rondgeleid in deze woningen, zie hieronder de sfeerimpressie van de excursie.

De Bouwsteen Corporaties en Klimaatadaptie: Tuinen vind je hier.

Renata Bruinsma (Stadsecoloog Gemeente Weert) vervolgde het webinar met inzicht hoe Gemeente Weert de tuinenaanpak organiseert. Samen met Wonen Limburg, en IVN organiseerden zij een Tuiny Forest buurtcampagne. Vijftig bewoners konden zich opgeven voor een Tuiny Forest pakket om hun tuin te ‘onttegelen’. Een geslaagde actie waaraan bewoners, corporaties en gemeente samen werkten.

Het webinar werd afgesloten met Maarten Bruns (IVN) die tijdens een rondleiding in zijn eigen tuin in Utrecht liet zien hoe je zèlf voor vergroening kunt zorgen door tegels in de tuin in te ruilen voor groen. Het IVN begeleidt bewoners bij het vergroenen van hun buurt. Vergroenen helpt tegen hittestress, wateroverlast en draagt bovendien bij aan biodiversiteit. IVN helpt buurten om dit voor elkaar te krijgen. Samen met de bewoners, gemeenten, en andere organisaties. En door het samen te doen wordt de buurt hechter en kan iedereen van het resultaat genieten.

Samen Klimaatbestendig en Groene Huisvesters organiseren in 2020 zes excursies over corporaties en klimaatadaptatie. De excursies gaan elk in op een ander thema gekoppeld aan een mooi en inspirerend voorbeeldtraject. Tijdens de excursies delen corporaties hun praktijkervaringen met klimaatadaptatie. De belangstelling vanuit corporaties, gemeenten, waterschappen, GGD’s en adviesbureaus’s was groot. In 2021 zal er een nieuwe reeks excursies georganiseerd worden!

Marlou Boerbooms dankt Wonen Limburg, Gemeente Weert en het IVN voor deze inspiratie. Maarten Bruns (IVN) dank voor de foto’s van de excursie verwerkt in bovenstaande impressie. Gemeente Weert & Wonen Limburg dank voor het mogelijk maken van deze excursie.

Marlou Boerbooms 11 september 2020 NieuwsGemeente Weert, houtbouw, IVN, klimaatadaptatie, WonenLimburg 0 Lees meer >

Samen werken aan een klimaatbestendige buurt

Samen Klimaatbestendig spreekt met Paul de Beer, wethouder Breda en Karo van Dongen, Raad van Bestuur woningcorporatie Alwel en voorzitter Groene Huisvesters over de invloed van klimaatverandering op woningcorporaties. We hebben het over bewustzijn van bewoners en hoe ze in beweging zijn te krijgen. Ook komen knelpunten aan bod, wat corporaties en gemeenten samen kunnen doen en welke stappen er nog te maken zijn. Lees hier verder.

Marlou Boerbooms 7 september 2020 Nieuws 0 Lees meer >

Excursie Hittestress naar Nijmegen geslaagd!

Op 8 juli organiseerde Groene Huisvesters de excursie Corporaties en klimaatadaptatie: Hittestress naar Nijmegen. In de ochtend nam een groep deel aan een digitaal spreekuur waarin Madeleen Helmer (Klimaatverbond Nederland en Samen Klimaatbestendig) een eerste protocol Hittestress voor corporaties deelde. Hierin staat hoe zij kunnen omgaan met hittestress. De deelnemers vanuit alle delen van het land gaven aan dat zij steeds vaker klachten krijgen van bewoners tijdens een hittegolf. Madeleen presenteerde de eerste enquete resultaten van 158 corporaties die een tiental vragen over hitte hebben beantwoord. De enquete is uitgezet door Aedes onder de deelnemers van de reeks van zes excursies ‘Corporaties en klimaatadaptatie’ die Groene Huisvesters dit jaar organiseert. Zo’n 170 corporatie experts vulden de enquete in en resultaten bevestigen het beeld dat deelnemers in het spreekuur deelden. Bij de helft van de huurders is hitte een thema en 60% van de corporaties heeft klachten van huurders ontvangen. De corporatie geeft doorgaans advies aan de huurder over wat de huurder zelf kan doen zoals water drinken en zonwering aanschaffen. De klachten leiden nog niet tot een structurele hitteaanpak door de woningcorporatie. Meer dan 30 respondenten gaven voorstellen voor het vervolg. Er is grote behoefte aan meer kennis. Ook in het spreekuur blijkt dat corporaties graag informatie willen delen. Zo stelt WBO Wonen een flyer op voor bewoners ‘wat te doen bij hitte’. Brabant Wonen bracht dit filmpje in dat zij bewoners sturen die klachten hebben.

De Bouwsteen Corporaties en Klimaatadaptie: Hittestress vind je hier.

In de middag kwam een groepje van bijna dertig deelnemers bijeen voor de excursie in Nijmegen. Ingrid Links (GGD Gelderland-Zuid) ging in op hitte en gezondheid. Wat is hittestress en wie zijn kwetsbaar voor de gezondheidseffecten van hitte? Door de samenwerking met woningcorporaties kan de GGD meer mensen bereiken met de boodschap hoe bewoners kunnen handelen bij een hittegolf. Ook de corporaties hebben voordeel bij samenwerken. De GGD heeft kennis over de gezondheidseffecten en kan ook meedenken over hoe het opwarmen van woningen kan worden voorkomen. Ilse Kemper (stagiaire van GGD Gelderland-Zuid) ging in op de resultaten van haar onderzoek Hittepreventie en gezonde verduurzaming van vijf senioren woonzorg gebouwen van Talis. Zij interviewde alle belanghebbenden van vijf senioren woonzorg gebouwen van Talis en zette de maatregelen op een rij. Ilse: ‘Rond de gebouwen is veel buitenruimte die nog weinig wordt benut. Het inwisselen van tegels voor planten en bomen en het plaatsen van bankjes, er is zoveel nog mogelijk om de leefomgeving van senioren gezonder in te richten’.

Madeleen Helmer (Klimaatverbond) deed een oproep aan corporaties om de jaarcyclus van hitte te benutten. ‘Maak in het voorjaar een plan, voer dat uit in de zomer en stel dat bij in de winter. Benut de kennis en activiteiten van organisaties zoals Het Nederlandse Rode Kruis en locale partners zoals de GGD en gemeente om samen dit plan uit te voeren. Zet gezamenlijke inkoop van zonwering op, dat wordt een basis voorziening die van groot belang is om zon te weren. Maar investeer ook in goede ventilatie en zoek naar een optimum bij woningisolatie.’

Ton Verhoeven (gemeente Nijmegen) toonde alle kaarten die Nijmegen heeft op het gebied van klimaatadaptatie. ‘Door deze kennis via kaarten te delen, wordt het nemen van maatregelen goed onderbouwd. Zo heeft Nijmegen een ‘groennormkaart’ gemaakt. Vanuit dit inzicht bouwde Nijmegen tien pleinen om naar parken van meer dan 5000 m2. De WHO-richtlijn, dat elke bewoner binnen 300 meter afstand van diens huis tenminste 5000 m2 gemeenschappelijk groen heeft, helpt hierbij.’

Marjolein Meijer (Talis) sloot de presentaties af. Marjolein: ‘Klimaatadaptatie is één van de vijf pijlers van ons duurzaamheidsbeleid. Dat duurzaamheidsbeleid raakt meteen aan de woonsituatie van onze huurders. Onze kerntaak is dat onze huurders goed en betaalbaar wonen, in fijne wijken. Nu we in Nederland steeds vaker de negatieve effecten van klimaatverandering ervaren, zoals hitte en wateroverlast, komen er ook nieuwe woonuitdagingen op ons af. Huurders en Talis ondervinden de nadelige gevolgen als we ons niet aanpassen aan het veranderde weer. Maar die uitdagingen zijn complex en vragen veel samenwerking. Daarom is het ook zo goed, dat we dit soort sessies organiseren met verschillende partijen aan tafel: we kunnen dit niet alleen. Het vraagt betrokkenheid van veel verschillende partijen, investeringen en een lange termijn perspectief dat heel anders is dan we gewend zijn.’

‘De Hofjesbuurt bloeit op!’

We bezochten de Hofjesbuurt. De gemeente Nijmegen en woningcorporatie Talis werken hier samen aan het verbeteren van de buurt. Talis renoveerde 192 portiek- en 87 eengezinswoningen tot moderne woningen die weer 50 jaar mee kunnen. De balkons zijn vergroot, de woningen hebben een nieuwe keuken, vernieuwde badkamer, verbeterde ventilatie en de schil van de woning (vloer, dak, gevel en glas) is geïsoleerd. Er is triple glas toegepast. Op de daken liggen 1.380 zonnepanelen. Er is een zonneboiler geïnstalleerd in de eengezinswoningen. De investering was gemiddeld €51.000,- . De bewoners besparen op woonlasten door een lagere energierekening. De woningen hebben nu een label A+. De portiekwoningen kregen 32 nieuwe toegangsportalen. Het hekwerk van balkons en schuttingen zijn vernieuwd. De buurt is typische jaren 50 met negen hofjes. De gemeente vernieuwde de riolering en bestrating. In 2020 is een tuinplan uitgevoerd met veel groen in de omgeving rond de woningen. De hemelwaterafvoer van de appartementen is losgekoppeld van de riolering. Het water wordt via de straat afgevoerd naar gloeiende groene greppels ofwel wadi’s. Zo komt er minder water in het riool en komt het ten goede aan het groen. Het is mooi om te beleven hoe projectleider Clemens Nolten en projectmanager Hillina Nijkamp trots zijn op dit prachtige voorbeeld.

Marlou Boerbooms dankt Talis, de gemeente Nijmegen, GGD Gelderland-Zuid en het Klimaatverbond voor deze inspiratie. Lennart Zwijsen (Mooiland) dank voor de foto’s verwerkt in onderstaande impressie. Samen Klimaatbestendig dank voor het mogelijk maken van deze excursie.

Marlou Boerbooms 9 juli 2020 Nieuwscorporaties en klimaatadaptatie, groene huisvesters, hittestress 0 Lees meer >

Koken op inductie: bewoners zijn enthousiast

Op 1 juli in de Groene Huisvesters sessie ‘Koken op inductie’ bogen ruim 30 corporatie experts zich over de aanpak om over te stappen van koken op gas naar inductie. Marlou Boerbooms heette iedereen welkom. Rob van den Bogaard (Alwel) ging in op het technische deel met de aanpassingen in de woning om koken zonder aardgas mogelijk te maken. Woningcorporatie Alwel geeft bewoners de keuze of en wanneer zij willen overstappen naar koken op inductie. De bewoner kan hiertoe een verzoek indienen. Via een flyer informeert de corporatie de bewoner.

Woningen die vrijkomen voor verhuur, de zogenaamde mutatiewoningen worden meteen gereed gemaakt voor koken op inductie. De corporatie dient bij het netwerkbedrijf Enexis een aanvraag in om de capaciteit van de aansluiting van de woning te verhogen. Standaard hebben de meeste woningen een 2×25 Ampère aansluiting ook wel een 2-fasenaansluiting genoemd. Bij elektrisch koken leidt meer vermogen of capaciteit tot meer kookcomfort. Enexis wordt gevraagd 3×25 Ampère ofwel een 3-fasenaansluiting te maken. Zij moet hiervoor een 3-fasenmeter plaatsen. Soms moet het netwerkbedrijf de hoofdzekering vervangen. Is de huidige kabel in de straat onvoldoende zwaar, dan moet het netwerkbedrijf ook de kabel in de grond vernieuwen. Dit kost tijd. Om voortgang te houden, past Alwel de meterkast en leidingen in de woningen aan. Het netwerkbedrijf kan later de 3-fasenaansluiting installeren. Alwel neemt de kosten voor haar rekening van het aanpassen van de meterkast en de leiding naar de keuken. Wanneer de woning al op een warmtenet is aangesloten dan verwijdert het netwerkbedrijf de gasleiding en gasmeter. Wanneer de woning aardgasvrij wordt dan vervallen de kosten voor vastrecht van het gas. Dat maakt het aantrekkelijker. Het netwerkbedrijf rekent standaardkosten voor deze werkzaamheden. Bij eengezinswoningen is dat € 752,55 inclusief BTW en bij hoogbouw € 217,26 per aansluiting. Voor het verhogen van een 2- naar een 3-fasenaansluiting rekent zij € 260,14 inclusief BTW. In deze gevallen maakt Alwel gebruik van de Stimuleringsregeling Aardgasvrije Huurwoningen (SAH). Onderhandeling met het netwerkbedrijf heeft in voor de flats in Moerwijk een forse besparing op de verwijderingskosten opgeleverd. Gemiddeld kost het overzetten zo’n 800 euro incl. BTW per woning. Ook deze kosten komen voor rekening van Alwel. Tips van Rob van den Bogaard aan de deelnemers: ‘Ga vroegtijdig in gesprek met het netwerkbedrijf. Honoreer die bewoners die willen overstappen, maar zorg ervoor dat zij niet te lang moeten wachten op de overstap. Daarvoor heb je het netwerkbedrijf nodig maar wij brengen de woning al vooraf gereed zodat het werk van het netwerkbedrijf daarop naadloos aansluit. Het mutatie moment benutten is ook aan aanrader, zo kan je de woning aanpassen wanneer deze leeg is’.

Perry van Happen (WonenBreburg)ging in op de beleidskeuzen en de samenwerking met bewoners: ‘Bewoners die elektrisch koken, zetten een stap naar CO₂-neutraal wonen. Het is een maatregel waarvan je geen spijt krijgt. Wat de warmtebron van de toekomst ook wordt, elektrisch koken is altijd onderdeel van aardgasvrij of CO₂-neutraal wonen. De werkzaamheden zijn op elk moment, individueel of planmatig, uit te voeren. Elektrisch koken kan op verzoek van de bewoner, bij mutatie wanneer een woning wisselt van huurder, maar ook in combinatie met onderhoud en renovatie. Een corporatie kan hierin keuzen maken. Koken op inductie is voor bewoners gezonder, omdat er minder verbrandingsgassen vrijkomen. Het is veiliger, omdat bewoners minder risico lopen op brandwonden.Voor het meekrijgen van de bewoners, werken Wonen Breburg en Alwel samen met bewoners. Het helpt om in de wijk huurders met ervaring als contactpersonen in te zetten. Zo zijn er bij appartementen contactpersonen per etage. Bewoners zijn enthousiast over de overstap, ook ouderen vinden het een meer veilige en comfortabele manier van koken. Perry: ‘Als corporatie zijn wij er voor bewoners met een kleine portemonnee. Een lagere energierekening draagt bij aan betaalbare woonlasten. WonenBreburg heeft duizenden woningen die verwarmd worden via het warmtenet vanuit de Amercentrale. De meeste bewoners koken echter nog steeds op aardgas. Door over te stappen op elektrisch koken, kunnen deze woningen van het aardgas af. Het voordeel voor de bewoner is dat deze niet langer vastrecht betaalt voor aardgas. Hier gaat verduurzamen en lagere woonlasten hand in hand. De corporatie kan gebruikmaken van de subsidie Stimuleringsregeling Aardgasvrije Huurwoningen. Het helpt corporaties om de duurzaamheidsdoelen sneller te halen.’ Tips van Perry van Happen: ‘Heb aandacht voor wat de bewoners willen. Zo organiseerden wij kookworkshops met Liesbeth Faglia die veel ervaring heeft ook doelgroepen met een niet Nederlandse achtergrond. Door samen te koken, kan je laten zien dat inductie prima werkt.’

Marlou Boerbooms sluit af door iedereen veel succes te wensen: ‘Werk met corporaties samen per netwerkbedrijf. Dat loont en je leert van elkaar.’

**De Bouwsteen energiebesparing in prestatieafspraken: Koken op inductie vind je hier.**

Marlou Boerbooms 1 juli 2020 NieuwsAlwel, groene huisvesters, koken zonder aardgas, SAH, WonenBreburg 0 Lees meer >

Blauwgroene daken Amsterdam: wat een feest!!

Op 24 juni ontvingen we een groep deelnemers op het blauwgroene dak op het Marineterrein in Amsterdam. Op deze hitte dag was het één feest op het Marineterrein. Al die Amsterdammers die zwemmen in de haven en genoten van de koelte onder de bomen. Tussen het Scheepvaartmuseum, NEMO en de haven bogen wij ons over een serieus onderwerp: blauwgroene daken. De hitte van deze dag toont het belang aan voor het vinden van oplossingen om hittestress te verminderen. De rondleiding over het slimme blauwgroene dak Smartroof 2.0 door stadsecoloog Geert Timmermans was inspirerend. Bloeiende bloemen en klavers, insecten en vlinders en een indrukwekkend uitzicht. Uit metingen naar verschillende blauwgroene daken bleek dat hoe meer water vastgehouden wordt des te rijker de beplanting. Kasper Spaan (Waternet) liet op het terrein de hippe regenton zien, die als een nieuwe dorpspomp of gesprekstotem in de buurt fungeert. Ook het onderzoek naar verschillende kunstgrassen op zand met waterdoorlatende systemen en de resultaten van de meetprogramma’s zijn interessant. Maar voordat we naar het buiten gingen, hoorden we alles over blauwgroene daken.

Marlou Boerbooms (Groene Huisvesters) startte de bijeenkomst met een voorstelrondje. Vanuit Zwolle, Rotterdam, Den Haag, Zaanstad, Hardingxveld, Brabant en Zeeland en natuurlijk Amsterdam zijn corporaties aanwezig, Ook zijn BNA, Aedes, Waternet, de gemeente Amsterdam en Amsterdam Rainproof erbij.

Marianne Kootwijk (Ymere) en Tom Bergevoet (temp architecture) gingen in op de BNA – Stad x Klimaat studie Het gebouw als watermachine. Het boek gaat in op oplossingen om bestaande corporatiewoningen een nieuwe levenscyclus te geven, inspelend op het veranderende klimaat. Dit in combinatie een groenere leefomgeving dankzij het opvangen van water. Een van de voorbeelden betreft portiek etage woningen van Ymere. Deze liggen in een gebied waar wateroverlast door extreme buien voorkomt. Eén van de denkrichtingen in deze studie is het optoppen van gebouwen door een extra woonlaag op het dak toe te voegen. Alle appartementen zijn in de nieuwe situatie toegankelijk via een lift en nieuwe galerijen ontsluiten de woningen. De voormalige portieken bieden ruimte aan beplanting. Dankzij een blauwgroen dak wordt regenwater opgevangen daar waar het valt. Het dak draagt bij aan het verkoelen van de bovenste woonlaag. Na afloop ontving iedereen het boek met daarin alle uitkomsten van de studie.

**De Bouwsteen Corporaties en Klimaatadaptatie: Blauwgroene daken vind je hier.**

Kasper Spaan (Waternet) ging in op Blauwgroene Daken in Amsterdam en de samenwerking met de corporaties. De gemeente Amsterdam werkt aan een verordening waarin staat vastgelegd dat bij nieuwbouw een bui van 60 mm die valt binnen een uur opgevangen moet worden op de eigen kavel. Blauwgroene daken zijn hiervoor een logische oplossing. Naast nieuwbouw, ligt de grote opgave in de bestaande bouw. Het opvangen van hoosbuien op de eigen kavel is een uitdaging. Naast Ymere en De Alliantie, werken ook de Key, Eigen Haard. Stadgenoot en Rochdale samen met Waternet aan deze opgave. Niet alle corporaties doen mee aan het Europees project. Met sommigen zijn er concrete regenton- en tuinacties. Door samen te werken aan blauwgroene daken, wordt straks 10.000 m2 dak aangestuurd door een slim waterbeheer systeem. Dit draagt bij aan minder hitte, droogte en aan de opvang van extreme buien. Kasper: ‘Zonder water geen groen en zonder groen geen leefbare stad. Door water te benutten daar waar het valt, kunnen we onze leefomgeving beter maken.’

Daniel Goedbloed (Amsterdam Rainproof) presenteerde het ontstaan van Amsterdam Rainproof vanuit Waternet. Door samenwerking met alle partners is in de stad, maar ook daarbuiten, een bewustzijn gecreëerd dat wateroverlast vaker voorkomt. De samenwerking levert mooie resultaten op. Zo kon een hovenier in Corona-tijd zijn planten niet verkopen op de internationale markt. Om te voorkomen dat deze planten vernietigd worden, heeft hij contact gezocht met Amsterdam Rainproof. Zij organiseerde met medewerkers van de gemeente, Samen Klimaatbestendig en Ymere een actie ‘Tegels eruit, plantjes erin’ onder huurders. Amsterdam bood een tegel service en voert gratis tegels af, Ymere, Samen Klimaatbestendig en vrijwilligers bezorgden bij alle huurders in een wijk in Amsterdam-Noord een plantje om de actie onder de aandacht te brengen.

Thomas van der Vlis (De Alliantie) ging in op de ervaring met blauwgroene daken. Dankzij een bijdrage vanuit een Europees project RESILIO is er geld beschikbaar voor de Amsterdamse corporaties om 8.000 m2 blauwgroen dak aan te leggen. Voor particuliere daken of VVE’s is er budget voor 2.000 m2. Via een slim systeem wordt het water beheerd. De cofinanciering die De Alliantie bijdraagt, is 20%. Thomas: ‘Wij zien het als onze maatschappelijke taak om mee te helpen zoeken naar oplossingen om extremer weer op te vangen. Wij leren veel van dit project. De kosten en baten worden nu in beeld gebracht. De sleutel is echt een integrale “samenwerking” waarbij iedereen zijn steentje bijdraagt. Omschrijf de noodzaak en doe een appel op de maatschappelijke verantwoordelijkheid. Verduurzamen doen we voor het milieu, klimaatadaptieve maatregelen nemen we voor de mensen. Dat ligt veel dichter bij de belangen van een woningcorporatie, maar we kunnen dat echt niet alleen. De gemeente, in samenwerking met Waternet, kan risicogebieden in beeld brengen zodat de corporatie daarop kan anticiperen. De corporatie kan haar huurders informeren over hoe om te gaan met hittestress, zoals het sluiten van de gordijnen overdag. De gemeente is weer verantwoordelijk voor de openbare ruimte rondom de woningen. Samen optrekken en naar oplossing zoeken is het devies.’

Elisabeth ter Borgt (bestuurder Fienwonen) gaf aan dat haar corporatie vele jaren geleden sedumdaken aan heeft gebracht. De onderhoudskosten zijn lager dan van daken met reguliere dakbedekking. De resultaten van het RESILIO project worden volgend jaar verwacht. De deelnemers kijken daarnaar uit en hopelijk laten deze een mooie business case zien voor blauwgroene daken.

De stadsecoloog Geert Timmermans legt het belang uit van biodiversiteit op daken.

Marlou Boerbooms 24 juni 2020 Nieuwsamsterdam rainproof, blauwgroene daken, groene huisvesters 0 Lees meer >

Duurzaamheidsakkoord en geveltuinen Den Bosch

Op woensdag 17 juni ontvingen we in Den Bosch weer de eerste groep deelnemers op het Stadhuis in Den Bosch. Heel bijzonder om in een groep van 20 mensen ervaringen uit te wisselen over de samenleving tussen corporaties, gemeenten en huurdersorganisaties over het duurzaamheidsakkoord.

Prestatieafspraken
Den Bosch heeft over meerdere jaren prestatieafspraken gemaakt (2018-2025) rondom vier thema’s: energie, circulair, klimaatadaptatie en biodiversiteit en de mens. Rob Bogaarts (directeur klant en samenwerking BrabantWonen) presenteerde met trots de resultaten die in de afgelopen 1,5 jaar zijn behaald door goede samenwerking tussen Brabantwonen, Zayaz, Mooiland, JOOSt, gemeente Den Bosch, Stedelijk Huurdersplatform ’s-Hertogenbosch. Waterschap AA en Maas en Enexis. Ze hebben forse stappen gemaakt in het energiezuiniger maken van woningen. Het afgelopen jaar hebben de corporaties in beeld gebracht welke materialen gebruiken en afvoeren bij nieuwbouw, renovatie en onderhoud. Dit helpt hen om meer circulair te werken, De bouwsteen Prestatieafspraak Databank bouwmaterialen vind je hier.

Ook rondom klimaatadaptie en biodiversiteit worden de eerste stappen gezet. Dit thema is nieuw voor de corporaties. Het maken van goede prestatieafspraken en een uitvoeringsprogramma helpen hierbij.
Rob: “De mens is het belangrijkste thema maar meteen ook het meest vaag. Bij klimaatadaptie gaat het om veilig en gezond wonen en om extreme buien, droogte en hitte op te vangen. Een groenere leefomgeving en meer biodiversiteit is waardevol voor mensen. Hiervoor is meer nodig dan enkele goedbedoelde pilots.”

Duurzaamheidsakkoord
Raoul Beckers (gemeente Den Bosch) lichtte de aanpak toe om vanuit het Duurzaamheidsakkoord te werken aan klimaatadaptie en biodiversiteit. Den Bosch heeft kaarten gemaakt voor het voeren van de risicodialoog met partners in de stad. De kaart met onder andere hittestress en risico op wateroverlast maakt concreet waar maatregelen nodig zijn. Het is mooi om te zien dat er ook in coronatijd enthousiast doorgewerkt wordt. Allerlei initiatieven in de stad stemmen hoopvol en geven energie aan de samenwerking. Raoul: “De tijd dat iedereen bij een probleem de vraag stelt: “Wat gaat de gemeente hieraan doen?” laten we graag achter ons. Elke partner vervult een eigen rol en levert een bijdrage aan de oplossing van een probleem. Zo bereiken we meer. We moeten blijven kijken of onze normen nog kloppen. De opnamecapaciteit voor water bijvoorbeeld is na een extreme bui gebaseerd op 70 mm. In Vlijmen nabij Den Bosch viel een bui van 140 mm. Dat kunnen we niet opvangen met natte voeten als gevolg. Kloppen de normen nog wel?”

Twan Tiebosch (waterschap Aa en Maas en Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie Zuid-Nederland) geeft aan dat een bui van 140 mm werkelijk extreem is en dat daarop niet wordt gedimensioneerd. Tegelijkertijd hebben we voor de derde zomer op rij te maken met droogte. Ook hittegolven komen steeds vaker voor en leiden tot problemen voor kwetsbare ouderen, waterkwaliteit van stadswateren en gezondheid. Extreme regenbuien bieden onvoldoende soelaas voor de droogte, omdat teveel aan water afstroomt en niet de kans krijgt om te infiltreren in de bodem. Het waterschap Aa en Maas doet er alles aan om water zo lang mogelijk vast te houden en te infiltreren. Dit waterschap werkt samen met de provincie en gemeenten mee aan de risico dialogen klimaatadaptatie. Graag betrekken zij ook de corporaties bij het inspelen op veranderende weersomstandigheden. Door samen te zoeken naar oplossingen bijvoorbeeld door de toepassing van blauwgroene daken op huurwoningen, kan de sponswerking in de stad groter worden en hittestress verminderen. Twan: “Betrek het waterschap bij de planvorming niet alleen in de nieuwbouw maar ook bij het onderhoud en de renovatie van woningen. Dit biedt kansen voor vergroening en het voorkomen van wateroverlast, droogte en hitte.”

Janny Baijens, (Zayaz) zorgde voor een inspirerend slotakkoord met het delen van het geveltuinen project. De gemeente en corporaties bieden 100 geveltuinen aan. De gemeente verwijdert de tegels en brengt goede tuinaarde aan. De corporatie helpt bewoners die een geveltuin willen. Janny: ‘Bewoners zien de waarde en krijgen complimenten van buren. Dan vraag je jezelf af waarom niet meer buren een geveltuin aanleggen. Die mensen zien op tegen het werk en zien niet hoe ze het voor elkaar krijgen. Door meer naast de bewoner te staan, is er meer mogelijk. Een ander keerpunt is om huurders die in een flat wonen en ook een geveltuin willen, ook te helpen. Waar zijn de kansen bij dit complex om groen aan te brengen? Dit was nu niet mogelijk, maar bij het vervolgproject kunnen we nog meer werken vanuit de houding: ‘wat kan wel!’ Hoe krijg je meer bewoners mee? Dat is een mooie vraag voor een volgende sessie.

Marlou Boerbooms (Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig) dankt iedereen: ‘In de ochtend was er een digitale sessie over dit onderwerp voor deelnemers die niet fysiek in Den Bosch konden zijn. Een digitaal overleg gaat goed, maar het is nog fijner om met elkaar het gesprek te kunnen voeren!’

**De link naar Samen Klimaatbestendig, Corporatie pagina vind je hier.**

Marlou Boerbooms 17 juni 2020 Nieuwsdatabank bouwmaterialen, Klimaatadaptie 0 Lees meer >

Duurzame wijk met Buurtwarmtepomp

Op 10 juni organiseerde Groene Huisvesters de digitale sessie ‘Duurzame wijk’. In Culemborg is de ecologische wijk Eva-Lanxmeer. Deze wijk uit 2009 telt 200 woningen waarvan een kwart huurwoningen van KleurrijkWonen. De bewoners, huurders en eigenaar-bewoners delen auto’s, hebben een gemeenschappelijke tuin en creëren een groene leefomgeving. De woningen zijn bijzonder goed geïsoleerd. Samen met de bewoners is een warmtetransitieplan gemaakt om de wijk aardgasvrij te maken. Thermo Bello, het wijkenergiebedrijf is in eigendom van de bewoners, voorziet de woningen van warmte via een lokaal warmtenet. Een aantal woningen gebruiken voor warmtapwater nog gas en daarvoor worden nu alternatieve oplossingen gezocht.

Dit voorbeeld waarbij eigenaar-bewoners en huurders samenwerken, inspireerde KleurrijkWonen en de gemeente Culemborg om aan de slag te gaan met wijk Voorkoop. Deze wijk telt 1300 eengezinswoningen uit de jaren 80. Het is een zogenaamde ‘bloemkool’-wijk met woonerven die groepjes woningen ontsluiten. De wijkopbouw is ‘gespikkeld’ dwz dat huurders en kopers door elkaa wonenr. Sommige kopers hebben als voormalige huurders de huurwoning gekocht. De meeste bewoners hebben geen grote financiële buffer om te investeren in het aardgasvrij maken van de woning.

Het participatieproces om samen met de bewoners tot een Warmte-Transitie-Visie voor de hele wijk te komen is vorig jaar opgestart. Parallel daaraan is samen met de bewoners een aanvraag in het kader van de regeling Programma Aardgasvrije Wijken uitgewerkt en ingediend. Deze aanvraag is gebaseerd op het concept van de buurtwarmtepomp waarbij 100% duurzaam opgewekte Hoge-Temperatuur-warmte wordt geleverd door middel van een coöperatief warmtenet (het z,g, Deense model).

Bij het concept met de buurtwarmtepomp wordt het aardgasvrij maken losgekoppeld van de reductie van de warmtevraag. Er wordt dus uitgegaan van een ongewijzigde warmtevraag en zeer beperkte aanpassing van de technische installaties. Er zijn dus geen isolatiemaatregelen nodig om de woningen aardgasvrij te maken. Echter dit is geen pleidooi om niet te hoeven isoleren! Maar door deze loskoppeling kan uitgegaan worden van een andere fasering. Eerst het aardgasvrij maken van de woning en daarna op een natuurlijk en zelf gekozen moment, zoals bij mutatie, de warmtevraag en daarmee de energierekening reduceren. Deze andere fasering zorgt voor een hele andere stemming en sfeer tijdens bewonersavonden. De weerstand tegen de energietransitie neemt af en het aardgasvrij maken van woonwijken met 100% draagvlak wordt realistisch.

De link naar het filmpje De buurtwarmtepomp vind je hier.

Belangrijker dan de techniek is de vrije keuze die de bewoner heeft om aan sluiten op de buurtwarmtepomp. Inzet is dat de woonlasten gelijkblijven. Eigenaar-bewoners moeten echter wel investeren in de aansluiting op een buurtwarmtepomp. Tijdens de eerst bewonersavond vroeg een van de eigenaren naar het bedrag dat hiervoor nodig was. Dit was nog onbekend waarop bewoners afhaakten. Niek Habraken, KleurrijkWonen: ‘Onze leerles is om vooraf het huiswerk te doen. Wij hebben becijferd dat de aansluiting €15.000,- per woning wordt. De energielasten blijven gelijk. Via de aanvraag als proefproject proberen wij de investering voor eigenaren te beperken. Onze tweede leerles is om de ervaring uit eerdere gesprekken te benutten voor het verbeteren van het overleg. Doordat we per woonerf een klein groepje bewoners spreken, hebben we nu na 15 van dit soort bijeenkomsten een echte goede aanpak ontwikkeld. Het is belangrijk te luisteren en samen te werken met de eigenaar-bewoners. De afweging als corporatie wordt daardoor ook scherper. Het ontzorgen van de bewoners is belangrijk. Omdat de buurtwarmtepomp eigendom wordt van de wijk, is eigenaarschap ook bij bewoners nodig. Dat lukt alleen als je daarover samen het gesprek aangaat’.

Foto Paddepoel Energiek, De bouwsteen Prestatieafspraak: Aardgasvrije wijkaanpak vind je hier.

De corporaties die deelnamen aan het digitale spreekuur zijn allen bezig een met aardgasvrije wijkaanpak. Zij waarderen de kleinschalige oplossing met een buurtwarmtepomp voor en door bewoners. Een lokale duurzame bron spreekt aan. In een wijk met eengezinswoningen is het vinden van betaalbare oplossingen een uitdaging. Marlou Boerbooms dankt Niek Habraken voor het delen van dit voorbeeld.

Marlou Boerbooms 10 juni 2020 NieuwsAardgasvrije wijk, buurtwarmtepomp, groene huisvesters 0 Lees meer >

Het klimaatakkoord in prestatieafspraken

Op 6 mei namen 14 deelnemers deel aan een digitale spreekuur van Groene Huisvesters. Het klimaatakkoord in prestatieafspraken leverde veel gespreksstof op om prestatieafspraken concreet, wederkerig en motiverend te maken. Vooraf ontvingen de deelnemers inspirerende voorbeelden van mooie samenwerking tussen gemeenten, huurdersorganisaties en corporaties. De bouwstenen energiebesparing in prestatieafspraken zijn hier te vinden: Pauline Poeze, die vanuit Aedes meewerkte aan het Startmotorkader, nam deel aan het spreekuur evenals Bastiaan van Perlo namens de Woonbond. Beiden hebben bijgedragen aan de bouwstenen en deelden de mooie voorbeelden. Het Startmotorkader maakt het voor bewoners van corporaties aantrekkelijk om over te stappen van een traditionele verwarming op aardgas naar een aansluiting op een collectief warmtesysteem. Het uitgangspunt is dat de gemiddelde huurder niet meer gaat betalen voor aansluiting op een warmtenet dan voor de gasrekening. Vanuit Twente namen een deelnemer van de gemeente, huurdersorganisatie en corporatie deel. Zij werken samen aan een nieuw set afspraken. Ook de overige deelnemers vanuit de corporaties zijn bezig met de volgende ronde afspraken. In de vragenronde haalden we drie vragen op.

Betrekken bewoners
Een mooi voorbeelden wordt toegelicht in de bouwsteen ‘Prestatieafspraak energiebewust gedrag’. In Dronten geven energiecoaches, opgeleid door de Woonbond, bespaaradvies aan bewoners. Natuur en Milieu Federatie Flevoland is de spil waarmee de gemeente, huurdersorganisatie en corporatie samenwerken. Zij lenen energiemonitors uit aan bewoners en helpen bij het nemen maatregelen. Eenergiebesparen leeft in de gemeenschap dankzij het uitdragen van mooie verhalen via social media. De bouwsteen ‘Prestatieafspraak Huurdersorganisaties beheren eigen budget’ toont aan dat bij huurdersorganisaties energiebesparing hoog op de agenda staat. Zij zetten het budget in op lagere woonlasten door ledlampen, zonnepanelen, advies en hulp bij onderhoud dat voor rekening van de huurder komt. Het Startmotorkader gaat ook in hoe je bewoners betrekt bij de wijkaanpak. Het doel is om te komen tot een gelijk aanbod voor eigenaar-bewoners en huurders om aan te sluiten op een warmtenet.

Monitoring

Meten is weten maar het begint met een goede definiëring van wat je wilt bereiken. CO2 reductie is het doel van het Klimaatakkoord. Huurdersorganisaties willen graag afspraken maken dat investeren in energiebesparende maatregelen niet leidt tot hogere lasten. Zij willen dit vastleggen in de prestatieafspraken. Het monitoren van de huur en energielasten na een investering in maatregelen, geeft zicht of de afspraken behaald worden. In de bouwsteen ‘Prestatieafspraak Aardgasvrije wijkaanpak’ wordt Groningen belicht. Zij monitoren de werkelijke energieverbruiken. Dit ligt vast in de afspraken. Het bevalt goed. Ook in Amsterdam en andere steden is dit nu de meetlat. Definities over CO2 neutraal wonen dienen eenduidig te zijn. Aedes zette dit op een rijtje en dat vind je hier. Goede monitor start aan de voorkant van het proces waardoor duidelijk wordt welke doelen je wilt bereiken en hoe je dit meet. De Alliantie deelde de ervaring dat een goede uitvoering aandacht verdient. Zo beoordelen zij de kierdichtheid na uitvoering van maatregelen en doen metingen naar de werking in de praktijk. Dit helpt echt om te besparen.

De bouwsteen Prestatieafspraak Klimaatadaptatie vind je hier.

Tips voor prestatieafspraken

De laatste vragen waren welke thema’s moet je echt opnemen in prestatieafspraken en welke tips geven we elkaar mee. Het advies is om over meerjaren prestatieafspraken te maken en daarnaast een jaarschijf. Besteed tijd aan een gezamenlijk proces om met de gemeenten, corporaties en huurdersorganisaties te komen tot een gedeelde ambitie. Zorg dat je dezelfde taal spreekt en spreek af hoe je samen de doelen bereikt en hoe je deze meetbaar maakt. Monitor werkelijk energieverbruik en geldbesparing. Respecteer ieders rol. Zo is de gemeente trekker van het warmtetransitieplan per wijk en de warmtenetten. Huurdersorganisaties en corporaties zijn volgend. Loopt de corporatie daarin voorop dan is er meer kans dat dit leidt tot hogere aansluitkosten. Zo blijkt uit de praktijk. Maak concrete afspreken over thema’s waar je elkaar bij nodig hebt zodat de afspraken wederkerig zijn. Klimaatadaptatie is een mooi voorbeeld. In Zwolle geeft de gemeente de corporaties bij elk renovatie en nieuwbouwplan advies hoe dat plan klimaatadaptiever wordt. De bouwsteen ‘Prestatieafspraak Klimaatadaptatie’ gaat in op dit inspirerende voorbeeld. Ook op pilots en over nieuwe thema’s zoals circulariteit zijn goed wederkerige afspraken te maken. Je hebt elkaar hard nodig om draagvlak te krijgen maar ook bijvoorbeeld om materialen stromen opnieuw in te zetten. De bouwsteen ‘Prestatieafspraak Databank bouwmaterialen’ laat dit goed zien. In de Haaglanden worden regionaal samengewerkt en ook dat is een tip. Zo trekken de corporaties samen op bij de afspraken over het programma dat zij uitvoeren om te verduurzamen. Maar ook bij het omzetten van kookgas naar koken op inductie. Kortom inspiratie, ervaring en kennis voldoende. Het was mooi om dit uit te wisselen!

Jullie allemaal bedankt voor je inbreng!!

Marlou Boerbooms 7 mei 2020 Nieuws 0 Lees meer >