Innovatie – Groene Huisvesters

De Warmtewissel

In 2020 zijn acht corporaties die samenwerken in Lente de Warmtewissel gestart. De compacte vervanger van de ketel realiseert minimaal 80% CO2-reductie, verbruikt minder of geen aardgas, is betaalbaar en eenvoudig in gebruik. Er zijn drie winnende installaties van de Warmtewissel in proefopstelling uitgevoerd. Inmiddels draaien deze installaties één jaar. Neem kennis hoe de nieuwe installaties presteren, hoe bewoners deze ervaren en hoe de woonlasten uitpakken.

Ook andere woningcorporaties hebben zich aangesloten om na prototyping te komen tot toepassing. Door deze samenwerking kunnen de marktpartijen, bij gebleken geschiktheid, volume maken wat leidt tot een lagere prijs want uiteindelijk gaat het om betaalbare woonlasten.

Örjan Game, BrabantWonen: ‘Om nieuwe oplossingen goed te implementeren is het noodzakelijk dat de corporatie de innovatie succesvol kan absorberen en integreren in het bedrijfsmodel. Implementatie van innovatie is wat de Warmtewissel doet. Onze gereedschapskist is gevuld met allerlei instrumenten.’ Sluit je aan bij deze sessie en ervaar wat de Warmtewissel jou te bieden heeft.

Blauw Groene daken

Corporaties doen de eerste ervaring op met het toepassen van groene en blauwgroene daken. Naast isolatie en zonwering wordt het meegenomen als maatregel tegen hittestress. Er is grote behoefte aan meer kennis. Dit zijn de belangrijkste conclusies van de enquête Blauwgroene daken van Groene Huisvesters. In de bouwsteen Blauwgroene daken belicht Groene Huisvesters een mooi voorbeeld. Graag zoomen wij opnieuw in op het Amsterdamse RESILIO-project en de Alliantie die inmiddels ervaring hebben opgebouwd.

Kasper Spaan, RESILIO-project: ‘Het toepassen van blauwgroene daken wordt het nieuwe normaal. Verken de optie, ga ermee experimenteren zodat je weet hoe het werkt, wie je daarbij nodig hebt en wat het betekent voor je beheer en onderhoudsopgave. De combinatie met PV-panelen blijkt positief uit te pakken. Zonder water geen groen en zonder groen geen leefbare woonomgeving. Door water te benutten daar waar het valt, kunnen we onze leefomgeving beter maken.

Thomas van der Vlis, de Alliantie: ‘Wij zien het als onze maatschappelijke taak om mee te helpen zoeken naar oplossingen om extremer weer op te vangen. Wij leren veel van het RESILIO-project. De kosten en baten zijn nu in beeld gebracht. De sleutel is een integrale “samenwerking” waarbij iedereen zijn steentje bijdraagt. Verduurzamen doen we voor het milieu, klimaatadaptieve maatregelen nemen we voor de mensen. Dat ligt veel dichter bij de belangen van een woningcorporatie, maar we kunnen dat echt niet alleen.

Urgenda aanpak naar gasloos wonen

Urgenda werkt vanuit het principe niet maximaal isoleren maar vanuit label B of C komen tot CO2 neutraal wonen. Zij draaien de vraag om: wat kan ik rendabel investeren in plaats van wat kost het mij om een NOM-woning te realiseren. Uitgangspunt is dat de huurder ervoor kiest. Deze vraag gestuurde aanpak bevalt Parteon en de bewoners erg goed.

Het meenemen van de eigen organisatie in een vraag gestuurde aanpak vraagt aandacht. Bij Parteon was niet iedereen overtuigd dat de Urgenda aanpak de beste aanpak zou zijn. In Assendelft zijn drie bewoners gevonden die als ambassadeurs de maatregelen gratis hebben gekregen. De medewerkers hebben de woningen bezocht en de bewoners ontmoet. Het vervolg is 60 woningen die 50% van de kosten in de huur betalen. Vervolgens zijn 200 woningen uitgevoerd met een huurverhoging van 70% van de kosten.

Deze aanpak kan naast een projectaanpak staan waarbij een blok of complex van woningen ineens wordt verbeterd. De uitdaging is hoe je van n=1 naar massa en kostenreductie gaat. Het geven van voorrang aan bewoners(groepen) die willen en draagvlak ophalen, helpt. Zo haalden bewoners van een hoogbouw in Zaandam Oost de zelf akkoord op van medebewoners in de flat.

Mara van Sluis, Manager Klanten en de projectleider Vastgoed van Parteon delen de ervaringen om met de Urgenda aanpak woningen naar gasloos te verbeteren

Versnelling Houtbouw

Acht Brabantse woningcorporaties, verenigd in het samenwerkingsverband Lente werken samen aan het versnellen van het toepassen van houtbouw. Samen zijn zij goed voor meer dan 100.000 sociale huurwoningen. De corporaties Alwel, Area, BrabantWonen, Casade, Stadlander, Tiwos, WonenBreburg en Zayaz nemen deel.

Harrie Windmüller, bestuurder van BrabantWonen, vertegenwoordigt de acht woningcorporaties: “In onze sector wordt nu al ervaring opgedaan, maar in de praktijk gebeurt er nog te weinig. Hout zou veel meer toegepast kunnen worden. Door collectief te leren van individuele projecten maken we gebruik van ons netwerk. Daarom vormen we nu een inkoopsamenwerking waarin we samen optrekken met RVO.” In 2020 gingen zestien Buyer groups van start, ondersteund door het Rijk. Ze stimuleren ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en circulariteit.

Jurgen Arts en Jetske Thielen, Lente gaan in op de aanpak binnen Lente om samen te werken aan de realisatie van projecten uitgevoerd in Houtbouw.

Irma Thijssen, adviseur bij RVO, Transitieteam Circulaire Bouweconomie en de Buyergroup Houtbouw, gaat in op het onderzoek en voorbeeldenboek Houtbouw sociale woningbouw met vijftien voorbeelden van gerealiseerde projecten in de sociale woningbouw in hout.

Natuurinclusieve en klimaatbestendige wijkaanpak

Volgens de jury natuurinclusief bouwen bewijst Kerckebosch dat bouwen aan een gezond leefmilieu voor mens en natuur heel goed samengaat. Sterker nog, door consequent met oog voor de natuur te ontwikkelen, is juist extra woonkwaliteit ontstaan.

Voor de uitvoering van de plannen richtten de gemeente en Woongoed Zeist de Wijkontwikkelingsmaatschappij Kerckebosch (WOM) op. In de bosrijke wijk komen 1.100 nieuwe en gerenoveerde woningen, een winkelcentrum en scholen.

Evert Jan Roelofsen, directeur van de WOM in Zeist presenteerde samen met Henk van Veldhuisen projectmanager van Woongoed Zeist de natuurinclusieve en klimaatbestendige wijkaanpak. Een samenwerking met de Corporatie, gemeente maar ook met Stichting het Utrechts Landschap die het natuurbeheer uitvoeren en waar bewoners zich als vrijwilliger kunnen inzetten. Een project waarbij participatie en het maximaal benutten van de kansen die de omgeving biedt centraal staan.

De vernieuwing van de wijk is in 2012 gestart vanuit een ecologische visie. Door een stapsgewijze aanpak is er gestuurd op behoud van groen en kwaliteit en tegelijkertijd inspelen op de woonbehoeften in de markt. Waar nodig zijn bomen verplant. Kaphout is hergebruikt voor speelplekken en bankjes. Hemelwater wordt opgevangen en afgevoerd via wadi’s en halfdoorlatende materialen. Er is geïnvesteerd in nieuwe natuur, zoals de aanplant van nieuwe heide in het bosgebied. Het Energieplein in de wijk vormt het centrale hart. Het is een proeftuin rond duurzame energie met stroom uit planten, E-bikes en bewegingstegels. De wijkbewoners kunnen gebruikmaken van elektrische deelauto’s van Samen Slim Rijden Zeist. Duurzaamheid is sociale duurzaamheid. In Kerckebosch noemen ze dit “duurSaam”.

Circulair renoveren, Bavodorp Haarlem

Tijdens een inspirerende sessie met 50 deelnemers deelde Hester ten Zijthoff, Ymere de ervaring met de circulaire renovatie van Bavodorp, een buurt in Haarlem bestaande uit 288 vooroorlogse woningen. De renovatie omvatte onder andere het vernieuwen van de funderingen en het energiezuinig maken van de woningen. De toegepaste circulaire maatregelen richtten zich op het inventariseren van de mogelijkheden van hergebruik van ‘geoogste’ materialen uit de bestaande woningen en het toepassen van nieuwe materialen met een lange levensduur.

Merel Stolker presenteerde de belangrijkste lessen uit het Handboek circulair renoveren van C-creators en TU Delft in samenwerking met Ymere. Het handboek is tot stand gekomen in opdracht van het Ministerie van BZK en Provincie Noord-Holland. Het boek zal doorlopend geupdate worden dus input en ervaringen vanuit corporaties zijn van harte welkom.

Corporaties en Circulariteit
Dit was de vierde in een reeks van acht sessies die Groene Huisvesters en Transitieteam circulaire bouweconomie met een bijdrage van het ministerie van BZK organiseren.

De sessies gaan elk in op een ander thema, gekoppeld aan kennisdossier en een mooi voorbeeldproject.

Wat we leerden van deze sessie:

* Gewoon DOEN
Kijk binnen de portefeuille van jouw corporatie voor Quick Wins – welk project kun je laagdrempelig starten.

* Samenwerken met ketenpartners
Ketenpartners zijn essentieel in het meedenken en organiseren van materialenstromen.

* Breng het einddoel (Hergebruik materialen) naar voren in de afweging bij aanschaf
Demonteerbaar, voorkomen schilderen/verlijmen kan effect hebben op de mogelijkheden voor hergebruik.

* Focus op het toevoegen van waarde ipv het afschrijven van het gebouw

Over Ymere’s aanpak in Bavodorp

De goede hout balken van de begane grondvloer werden hergebruikt voor de gordingen, muurplaten en de slapers rond de dakkapellen.
De uitbouwelementen en dakkapellen zijn gemaakt van geacetyleerd hout (zgn. Accoya) en lokaal geproduceerd. Ook de inhaakkozijnen zijn van Accoya. Deze bouwelementen zijn demontabel, wat ten goede komt aan de herbruikbaarheid.
Toepassen van circulair beton, dat voor 30% uit hergebruikt betongranulaat bestaat.
Hergebruik van de oude betonnen dakpannen door deze te vergruizen en te vermengen met de vrijgekomen grond ten behoeve van de uitbouwen. Het mengsel wordt gebruikt als werkvloer onder de nieuwe funderingen. Doorgaans wordt voor de werkvloer schuimbeton of tempex gebruikt. De bergingen komen op de oude betonnen fundering.

Een materialenpaspoort, verankerd in het toegepaste BIM-model, borgt informatie over – en herkomst van de gebruikte materialen voor de lange termijn. Een NIBE-milieuclassificatie is als maatstaf gebruikt voor het meten van de milieubelasting van toegepaste nieuwe materialen.

In Bavodorp is aandacht voor klimaatadaptatie. De bergingen hebben een groen dak met sedum beplanting. Op de uitbouw zijn zonnepanelen geplaatst. Voor een maatregel tegen droogte en de lage grondwaterstand zijn infiltratiekratten geplaatst voor de afvoer van het hemelwater op eigen terrein. De scheidingsmuurtjes zijn vervangen door haagjes. De gemeente Haarlem onderzoekt of in de omgeving meer bomen aangeplant kunnen worden. Ymere biedt bewoners de mogelijkheid om aan de achterzijde van de woningen zonneschermen te installeren. Ymere staat met dit inspirerende project in de etalage van Platform31 voor een circulaire en klimaatbestendige renovatie

Circulaire en klimaatbestendige renovatie

Het opvangen van water draagt bij aan een meer gezonde, groene en leefbare woonomgeving. Aan de hand van voorbeelden van de Amsterdamse corporaties laten we zien hoe woningen in een gebied met wateroverlast door extreme buien, meerwaarde krijgen door het water te benutten.

Tom Bergevoet, temp architecture presenteerde het boek ‘Het gebouw als watermachine, de BNA – Stad x Klimaat’. Het boek gaat in op oplossingen om bestaande corporatie woningen een nieuwe levenscyclus te geven, inspelend op het veranderende klimaat. Dit kan met eenvoudige ingrepen, zoals het toevoegen van regentuinen en zonwering. Een blauwgroen dak en het upgraden van de installaties dragen bij.

Marcel Grootenboer, de Alliantie en Eric Leijten, Logchies gingen in op de renovatie van 124 appartementen aan het Staalmanplein. De portiek-etage woningen uit de jaren 50 hebben een tweede leven gekregen. Het gebouw is gerenoveerd in plaats van gesloopt en nieuw gebouwd. Hierdoor is 25% CO₂ bespaard. De woningen hebben energielabel B dankzij isolatie van gevels, vloeren en daken, het installeren van zonnepanelen en het aansluiten van de verwarming op het lokale warmtenet.

De Alliantie staat met dit inspirerende project in de etalage van Platform31 voor een circulaire en klimaatbestendige renovatie.

Duurzame mobiliteit

In Uden is een heel mooi en navolgbaar initiatief van duurzame mobiliteit. De gemeente Uden, AreaWonen en IBN vormen de coöperatie ‘Uden Duurzaam op Weg’. Zij bieden tegen een zo laag mogelijk tarief elektrisch deelauto’s aan buiten werktijd. Voor de corporatie is deelname aan ‘Uden duurzaam op weg’ voordelig. De bedrijfskosten van het wagenpark voor AreaWonen daalden met 50% ten opzichte van het oude systeem met een kilometervergoeding. De declaraties voor zakelijk verkeer met een eigen auto zijn gehalveerd. Medewerkers reizen meer samen en vaker met een elektrische auto. Het aandeel fossiele brandstof van de bedrijfsauto’s is gehalveerd. Ook particulieren maken dankbaar gebruik van een elektrische deelauto buiten kantoortijden. Huurders doen er hun voordeel mee. Het resultaat stemt tot volle tevredenheid. Bedrijven sluiten zich aan als lid van de coöperatie.

Jan van Vlijmen, de gemeente Uden ging in op ‘Uden duurzaam op weg’, waarom de gemeente dit initiatief nam en hoe de organisatie is ingericht.

John Sleegers, AreaWonen deelde de ervaring van medewerkers en de bewoners van AreaWonen.

Frank Nienhaus, Goodmoovs, lichtte de techniek achter de deelauto’s toe. Deze techniek maakt dat de deelname aan ‘Uden duurzaam op weg’ simpel en aantrekkelijk is.

In het boekje Corporaties en duurzame mobiliteit wordt Uden duurzaam op weg gepresenteerd als een van de 12 mooie voorbeelden waar corporaties ervaring opdoen met duurzame mobiliteit. Uden duurzaam op weg was winnaar van de Award nationale deelauto.

Regenwateropvang op eigen terrein

Elke corporatie kan bijdragen aan een groenere leefomgeving die beter in staat is om regenwater op te vangen en hitte te temperen waardoor extremer weer minder overlast geeft. Hoe organiseer je het zo dat dit voor bewoners en corporatie een win-win situatie is? Hoe kan je als corporatie regenwater opvangen op eigen terrein en met wie kan je samenwerken?

Daniel Goedbloed, programmamanager bij Rainproof Amsterdam, vertelde over de noodzaak van klimaatadaptatie en de problematiek in urgente gebieden zoals de Rivierenbuurt in Amsterdam. Hij ging in op de rol van de gemeente, Waternet en andere partners bij het vinden van oplossingen.

Esli Endlich, gebiedscoördinator in de Rivierenbuurt, vertelde hoe de Alliantie een klimaatadaptieve binnentuin heeft gerealiseerd in een gebied in Amsterdam dat gevoelig is voor wateroverlast. De bewoners hebben hier nu een mooie groene tuin die water opvangt én een plek om elkaar te ontmoeten.

Francien van Dessel, Hoveniersbedrijf van der Tol belichtte de technische aspecten van hemelwaterberging. Zij vertelde hoe de regenwateropvang op eigen terrein in de binnentuin in de Rivierenbuurt is geregeld en wat de verschillende mogelijkheden zijn. De ECOstad van Van der Tol biedt groene oplossingen voor de klimaatbestendige stad van de toekomst.

Slim verwarmen voor lagere woonlasten

Tijdens de Groene Huisvesters academie van 7 oktober bespraken Rob Simons, Twan van Grinsven en Örjan Game verschillende slimme verwarmingsconcepten op weg naar lagere woonlasten én CO2 neutrale woningen. Een inspirerende online bijeenkomst voor bijna 100 deelnemers. Voor ieder die niet aanwezig kon zijn bij de sessie of een deel heeft gemist, een verslag.

Rob Simons, senior adviseur vastgoed van Woonbedrijf gaf een overzicht van de pilot met verschillende typen warmtepompen die in Eindhoven werd uitgevoerd in 44 woningen. In een aantal woningen zorgden de warmtepompen voor een besparing van meer dan 50% op het gasverbruik. In alle woningen werd de vooraf berekende besparing ruimschoots behaald. Inregeling, type woning, gezinssamenstelling en gedrag van bewoners zorgden voor variatie in de mate van besparing. In de volgende fase onderzoekt Woonbedrijf de drie best en drie slechts presterende woningen om inzicht te krijgen in de verschillen. De ervaring van de huurder en de invloed van gedrag worden gemonitord om de werkelijke besparing op CO₂ én woonlasten inzichtelijk te maken.

Twan van Grinsven – De Groene Brink

In opdracht van woningcorporatie BrabantWonen hebben Kemkens Installatieburo en Caspar de Haan onderhoud & renovatie voormalig ontmoetingscentrum De Brink in Oss verbouwd tot vier extreem energiezuinige woningen onder de naam ‘de Groene Brink’. Kemkens is verantwoordelijk voor alle installaties inclusief het monitoringssysteem, Caspar de Haan voor alle bouwkundige voorzieningen. Een pilot met vier identieke Nul-op-de-Meter (NOM) woningen met vier verschillende typen warmtepompen en afgifte systemen. De woningen zijn vanaf 1 maart 2018 bewoond en worden zorgvuldig gemonitord qua installatie en energieverbruik. Er zijn nu over twee jaar resultaten bekend. Hierbij blijkt dat alle vier de woningen ruimschoots voldoen aan de criteria voor de Energie Prestatievergoeding. De zonnepanelen leveren meer op dan begroot en zijn mogelijk over gedimensioneerd. Dat geldt ook voor de warmtepompen. De prestaties worden ruimschoots gehaald. De bodemwarmtepomp met vloerverwarming scoort het beste en kan bovendien voorzien in de koelte behoefte in de zomer. Alle vier de woningen worden in de zomer te warm en in die periode kan de bewoner de binnentemperatuur bij de overige drie systemen (lucht-warmtepomp in combinatie met wel of geen buitenunit, vloer of H2O radiatoren) niet goed regelen. Desondanks is de waardering van de bewoners positief.

De ervaring van de bewoners speelt een belangrijke rol. Voor dit project heeft BrabantWonen huurders geselecteerd. Mensen die duurzaamheid belangrijk vinden en graag hun woon- en gebruikerservaringen willen delen. Hiermee willen BrabantWonen, Kemkens en Caspar de Haan hun duurzaamheidsambities verder ontwikkelen in de praktijk. Project de Groene Brink is een showcase / living lab voor deze partijen. In vervolgprojecten is de koelte behoefte van de woning belangrijker. Zo wordt standaard zonwering toegepast en gelet op ventilatie voorzieningen in de gevel.

Örjan Game – De Warmtewissel

‘We kunnen er niet omheen: de aarde warmt op. Een onderwerp waar veel over wordt gesproken en geschreven. Er is duidelijk iets aan de hand. Wij willen en gaan er echt iets aan doen! Wij willen de CO₂-uitstoot drastisch verlagen.’, zo start Örjan zijn betoog.

Jaarlijks vervangen de Lente corporaties circa 5.000 individuele CV-(combi)ketels. Zij zijn op zoek naar een duurzame vervanger voor deze ketels. Een compacte oplossing met een minimaal 80% CO₂-reductie ten opzichte van de huidige CV-(combi)ketel, minder of geen aardgasgebruik, betaalbaar en eenvoudig in gebruik. Om de transitie naar een aardgasvrije en CO₂-neutrale woningvoorraad te kunnen maken, met een neutrale impact op de energielasten, zijn marktpartijen opgeroepen te komen met innovatieve installaties en mee te doen aan De Warmtesissel. Ook andere woningcorporaties hebben zich aangesloten om samen te zorgen voor toepassing van de nieuwe installaties en na prototyping te komen tot toepassing. Door deze samenwerking kunnen de marktpartijen, bij gebleken geschiktheid, volume maken wat de prijs omlaag drukt want uiteindelijk gaat het om betaalbare woonlasten.

Innovatie gaat tegenwoordig over toegang, niet over eigendom. Weten waar kennis, kunde en oplossingen te vinden zijn en daartoe toegang krijgen, is de eerste stap. Om nieuwe oplossingen goed te implementeren is het noodzakelijk dat de organisatie innovaties succesvol kan absorberen en integreren in het bedrijfsmodel. Implementatie van innovatie is wat de Warmtewissel doet. Onze gereedschapskist is gevuld met allerlei instrumenten.

‘Innovatie vraagt altijd om een gedragsverandering, soms ondersteund met technologie. Naast de reguliere diensten biedt de Warmtewissel specifieke programma’s die zich richten op de mensfactor in Open Innovatie. Wij helpen organisaties om Open Innovatie tot een bewezen en succesvolle manier van werken te maken, op maat voor de organisatie en partners’, aldus Örjan. Hij roept corporaties om zich aan te sluiten.

Marlou Boerbooms dankt namens Groene Huisvesters de sprekers. Zij dankt de deelnemers voor de zinvolle vragen via de chat. Het filmpje van de eerste proefwoning uitgevoerd in het kader de Warmtewissel wordt hier komende week gepubliceerd.