Algemeen – Pagina 11 – Groene Huisvesters

Blauw Groene daken

Corporaties doen de eerste ervaring op met het toepassen van groene en blauwgroene daken. Naast isolatie en zonwering wordt het meegenomen als maatregel tegen hittestress. Er is grote behoefte aan meer kennis. Dit zijn de belangrijkste conclusies van de enquête Blauwgroene daken van Groene Huisvesters. In de bouwsteen Blauwgroene daken belicht Groene Huisvesters een mooi voorbeeld. Graag zoomen wij opnieuw in op het Amsterdamse RESILIO-project en de Alliantie die inmiddels ervaring hebben opgebouwd.

Kasper Spaan, RESILIO-project: ‘Het toepassen van blauwgroene daken wordt het nieuwe normaal. Verken de optie, ga ermee experimenteren zodat je weet hoe het werkt, wie je daarbij nodig hebt en wat het betekent voor je beheer en onderhoudsopgave. De combinatie met PV-panelen blijkt positief uit te pakken. Zonder water geen groen en zonder groen geen leefbare woonomgeving. Door water te benutten daar waar het valt, kunnen we onze leefomgeving beter maken.

Thomas van der Vlis, de Alliantie: ‘Wij zien het als onze maatschappelijke taak om mee te helpen zoeken naar oplossingen om extremer weer op te vangen. Wij leren veel van het RESILIO-project. De kosten en baten zijn nu in beeld gebracht. De sleutel is een integrale “samenwerking” waarbij iedereen zijn steentje bijdraagt. Verduurzamen doen we voor het milieu, klimaatadaptieve maatregelen nemen we voor de mensen. Dat ligt veel dichter bij de belangen van een woningcorporatie, maar we kunnen dat echt niet alleen.

Urgenda aanpak naar gasloos wonen

Urgenda werkt vanuit het principe niet maximaal isoleren maar vanuit label B of C komen tot CO2 neutraal wonen. Zij draaien de vraag om: wat kan ik rendabel investeren in plaats van wat kost het mij om een NOM-woning te realiseren. Uitgangspunt is dat de huurder ervoor kiest. Deze vraag gestuurde aanpak bevalt Parteon en de bewoners erg goed.

Het meenemen van de eigen organisatie in een vraag gestuurde aanpak vraagt aandacht. Bij Parteon was niet iedereen overtuigd dat de Urgenda aanpak de beste aanpak zou zijn. In Assendelft zijn drie bewoners gevonden die als ambassadeurs de maatregelen gratis hebben gekregen. De medewerkers hebben de woningen bezocht en de bewoners ontmoet. Het vervolg is 60 woningen die 50% van de kosten in de huur betalen. Vervolgens zijn 200 woningen uitgevoerd met een huurverhoging van 70% van de kosten.

Deze aanpak kan naast een projectaanpak staan waarbij een blok of complex van woningen ineens wordt verbeterd. De uitdaging is hoe je van n=1 naar massa en kostenreductie gaat. Het geven van voorrang aan bewoners(groepen) die willen en draagvlak ophalen, helpt. Zo haalden bewoners van een hoogbouw in Zaandam Oost de zelf akkoord op van medebewoners in de flat.

Mara van Sluis, Manager Klanten en Jeroen Stoks projectleider Vastgoed van Parteon deelden de ervaringen om met de Urgenda aanpak woningen naar gasloos te verbeteren.

Versnelling Houtbouw

Acht Brabantse woningcorporaties, verenigd in het samenwerkingsverband Lente werken samen aan het versnellen van het toepassen van houtbouw. Samen zijn zij goed voor meer dan 100.000 sociale huurwoningen. De corporaties Alwel, Area, BrabantWonen, Casade, Stadlander, Tiwos, WonenBreburg en Zayaz nemen deel.

Harrie Windmüller, bestuurder van BrabantWonen, vertegenwoordigt de acht woningcorporaties: “In onze sector wordt nu al ervaring opgedaan, maar in de praktijk gebeurt er nog te weinig. Hout zou veel meer toegepast kunnen worden. Door collectief te leren van individuele projecten maken we gebruik van ons netwerk. Daarom vormen we nu een inkoopsamenwerking waarin we samen optrekken met RVO.” In 2020 gingen zestien Buyer groups van start, ondersteund door het Rijk. Ze stimuleren ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en circulariteit.

Jurgen Arts en Jetske Thielen, Lente namen ons mee in de aanpak binnen Lente om samen te werken aan de realisatie van projecten uitgevoerd in Houtbouw.

Irma Thijssen, adviseur bij RVO, Transitieteam Circulaire Bouweconomie en de Buyergroup Houtbouw, ging in op het onderzoek en voorbeeldenboek Houtbouw sociale woningbouw met vijftien voorbeelden van gerealiseerde projecten in de sociale woningbouw in hout.

Natuurinclusieve en klimaatbestendige wijkaanpak

Volgens de jury natuurinclusief bouwen bewijst Kerckebosch dat bouwen aan een gezond leefmilieu voor mens en natuur heel goed samengaat. Sterker nog, door consequent met oog voor de natuur te ontwikkelen, is juist extra woonkwaliteit ontstaan.

Voor de uitvoering van de plannen richtten de gemeente en Woongoed Zeist de Wijkontwikkelingsmaatschappij Kerckebosch (WOM) op. In de bosrijke wijk komen 1.100 nieuwe en gerenoveerde woningen, een winkelcentrum en scholen.

Evert Jan Roelofsen, directeur van de WOM in Zeist presenteerde samen met Henk van Veldhuisen projectmanager van Woongoed Zeist de natuurinclusieve en klimaatbestendige wijkaanpak. Een samenwerking met de Corporatie, gemeente maar ook met Stichting het Utrechts Landschap die het natuurbeheer uitvoeren en waar bewoners zich als vrijwilliger kunnen inzetten. Een project waarbij participatie en het maximaal benutten van de kansen die de omgeving biedt centraal staan.

De vernieuwing van de wijk is in 2012 gestart vanuit een ecologische visie. Door een stapsgewijze aanpak is er gestuurd op behoud van groen en kwaliteit en tegelijkertijd inspelen op de woonbehoeften in de markt. Waar nodig zijn bomen verplant. Kaphout is hergebruikt voor speelplekken en bankjes. Hemelwater wordt opgevangen en afgevoerd via wadi’s en halfdoorlatende materialen. Er is geïnvesteerd in nieuwe natuur, zoals de aanplant van nieuwe heide in het bosgebied. Het Energieplein in de wijk vormt het centrale hart. Het is een proeftuin rond duurzame energie met stroom uit planten, E-bikes en bewegingstegels. De wijkbewoners kunnen gebruikmaken van elektrische deelauto’s van Samen Slim Rijden Zeist. Duurzaamheid is sociale duurzaamheid. In Kerckebosch noemen ze dit “duurSaam”.

Jouw Thuis

Portaal opende twee jaar geleden in Amersfoort de Jouw Thuis winkel. Bewoners kunnen hier maatregelen kiezen om hun woning duurzamer te maken. Portaal geeft per maatregel aan wat de maatregel de huurder kost aan huurverhoging. De bewoner kiest op welk moment de uitvoering het beste uitkomt en maakt zelf de afspraken met de leverancier. De huurder bestelt via de website rechtstreeks bij de leverancier. De winkel heeft voor veel positieve verandering in de wijk gezorgd. Jouw Thuis werkt samen met de bewoners. Voor de huurders is materiaal beschikbaar om buren te informeren. Variërend van informatiekaarten dat de huurder maatregelen laat uitvoeren tot een parkeerhulp die de bewoner inzet zodat de leverancier kan parkeren voor de deur.

Annemieke van Doorn en Johan Damsteeg van Portaal vertelden wat Jouw Thuis betekent voor de klantbenadering, de klantreis en de werkprocessen van Portaal. IJmert Muilwijk van Groenpand, Dick Wolf van Zehnder, Earl Kemp van Compofloor en Marcel van Haren van Takkenkamp belichtten hoe zij als leveranciers omgaan met deze nieuwe manier van werken. Hoe de omslag verloopt van transactioneel werken waarbij de corporatie de opdracht geeft aan de aanbieder naar ondernemend samenwerken. In deze samenwerkingsvorm gaat het niet alleen om vertrouwen. Heldere afspraken over rolverdeling, prestaties en doorontwikkeling naar nog betere producten helpen.

Circulaire Gebiedsontwikkeling

“Van slopen naar oogsten”

Aan de Heuvelstraat in Silvolde realiseerde Wonion een circulaire gebiedsontwikkeling. Dankzij een circulaire aanpak zijn de sloopmaterialen hergebruikt in de nieuwbouw. De gemeente en ketenpartners hebben bijgedragen aan deze circulaire gebiedsontwikkeling. De bewoners zijn vanaf het begin bij de plannen betrokken en wilden graag levensloopbestendige woningen in een groene woonomgeving. 36 woningen uit de jaren 20 en een aantal uit de jaren 50, hadden technische gebreken en een verouderde woningplattegrond is. In de loop van de tijd was het wijkje steeds meer versteend. Met de herontwikkeling wonen bewoners nu comfortabel in een groene omgeving. Het wijkje is aardgasvrij en klimaatadaptief. Auto’s staan niet langer in de straatjes geparkeerd maar gecentreerd en uit het zicht.

Leon Kleingunnewiek en Barend Wassink van Wonion presenteerden de circulaire gebiedsontwikkeling in Silvolde. Hoe betrek je bewoners, collega’s en de gemeente. Hoe werk je samen in de keten?

Jorrit Vervoordeldonk en Merlijn Blok van Metabolic gingen in op de Handreiking circulaire gebiedsontwikkeling die Metabolic heeft ontwikkeld voor corporaties. Deze handreiking wordt komend najaar gepubliceerd.

Hittestress

Bij de helft van de huurders is hitte een thema en bijna tweederde van de corporaties heeft klachten over hittestress van huurders ontvangen. 15% Van de corporaties geeft advies aan de huurder over wat de huurder zelf kan doen zoals water drinken en zonwering aanschaffen. De klachten leiden nog niet tot een structurele hitte aanpak door de woningcorporatie. Corporaties hebben grote behoefte aan meer kennis. Dit zijn de belangrijkste conclusies van de enquête Hittestress van Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig. In de bouwsteen Hittestress belicht Groene Huisvesters een mooi voorbeeld. In deze sessie met meer dan 100 deelnemers deelden we kennis over hittestress.

Groene Huisvesters participeert met een aantal corporaties in het RAAK project ‘Onderzoek naar maatregelen voor het verminderen van de koelbehoefte in bestaande woningen en de betekenis van de koelbehoefte voor de energietransitie’.

Marieke van der Linde, TAUW en Froukje de Vries, HvA deelden het onderzoek naar hittestress. Madeleen Helmer lichtte de nationale enquête Hittestress toe van Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig.

Op 10 september is de Kick-off van de Hittegroep. Met deze groep corporaties ontwikkelen we tools om hittestress te voorkomen. Heb jij interesse in deelname in deze Hittegroep, geef je op via onderstaande link.

De Hittegroep bestaat uit een kerngroep van 15 wooncorporaties die zich committeren om te investeren in dit vraagstuk en enkele deskundigen en een peergroup wooncorporaties die op de hoogte willen blijven en kunnen deelnemen aan presentaties.
Voornaamste doelen van de Hittegroep zijn:

•Voorkomen van gezondheidsschade bij huurders en waardedaling van het vastgoed ten gevolge van hitte

•Ontwikkeling van kennis en handelingsperspectieven

•Samenhang versterken met andere maatschappelijke opgaven (energietransitie, projectontwikkeling en gezonde leefomgeving

•Samenwerking versterken met netwerken actief voor een gezonde en groene leefomgeving

•Voorbeelden van het voorkomen van hittestress ophalen en delen.

Tuinen, hoe komen we samen tot een groene wijk?

Hoe kantelen we de verstening en zorgen we voor meer groen in de woonomgeving? Hoe betrekken we bewoners bij de inrichting en onderhoud van tuinen? En hoe vergroten we de biodiversiteit? Dit zijn de belangrijkste vragen voor corporaties. Zo blijkt uit de enquête Tuinen van Groene Huisvesters. In de bouwsteen Tuinen verzamelde Groene Huisvesters een aantal mooie voorbeelden. Graag delen wij opnieuw een mooi voorbeeld vanuit Amsterdam.

Meer groen en minder steen in Tuindorp Oostzaan is het motto van de samenwerking van Ymere, de bewoners, Amsterdam Rainproof, hoveniers en anderen. Tuindorp Oostzaan is een karakteristiek vooroorlogs wijkje met sociale huurwoningen. In de loop van de jaren is het wijkje steeds meer versteend. De smal opgezette straatjes liggen lager dan de omliggende omgeving. Na een hevige regenbui is er kans op wateroverlast. Door het vergroenen van de tuin kan regenwater in de grond zakken. Dit voorkomt dat regenwater naar lagergelegen delen van de wijk stroomt en wateroverlast veroorzaakt.

Mike Bonsen, sociaal wijkbeheerder van Tuindorp Oostzaan vervult een sleutelrol in de wijk. Hij is het aanspreekpunt voor de bewoners en werkt met hen samen aan sociale leefbaarheid. Hij is niet alleen het luisterend oor en oog maar werkt ook met de bewoners samen. Een groenere leefomgeving vergroot de sociale leefbaarheid. Bijkomend voordeel is dat door de tuinen te vergroenen bewoners bijdragen om wateroverlast in de wijk te voorkomen. Marjan Kootwijk, specialist groen van Ymere is betrokken vanuit haar rol. Corporaties hebben veel kansen om tuinen te vergroenen en samenwerking met de gemeente en huurders helpt hen daarbij.

Marjan Kootwijk en Mike Bonsen delen de ervaring opgedaan in Tuindorp Oostzaan met de tuinen. Zij gaan in op de vraag hoe komen we samen tot een groene wijk.

Mirko van Ingen en Lisette Heijnen Amsterdam Rainproof gingen in op de rol van de gemeente. De Gemeente helpt de huurders bij het wippen en het gratis afvoeren van tegels. Deze tegelservice wordt gewaardeerd door bewoners. De samenwerking met de corporatie is zo positief ontvangen door zowel de corporatie als de bewoners als de gemeente dat deze in de toekomst wordt uitgebouwd. Leer van de oplossingen die in Amsterdam zijn uitgetest.

In 2021 vormen we Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig een Tuinengroep voor corporaties. Met een groep corporaties ontwikkelen we tools om tuinen te vergroenen. Wij sluiten zoveel mogelijk aan op de activiteiten van NL vergroent en een Groener Nederland begint in je eigen tuin. Daarnaast maken wij gebruik van de ervaringen die corporaties hebben opgedaan en de vraagstukken waar zij tegenaan lopen.

Op 29 juni is de Kick-off van deze Tuinengroep. De groep stelt een activiteitenkalender op en maakt een overzicht van kansen en belemmeringen en wat nodig is om deze belemmeringen weg te nemen. In de tweede en derde sessie verzamelen we tools die bijdragen aan vergroening van tuinen en ontsluiten we mooie voorbeelden.

Circulair renoveren, Bavodorp Haarlem

Tijdens een inspirerende sessie met 50 deelnemers deelde Hester ten Zijthoff, Ymere de ervaring met de circulaire renovatie van Bavodorp, een buurt in Haarlem bestaande uit 288 vooroorlogse woningen. De renovatie omvatte onder andere het vernieuwen van de funderingen en het energiezuinig maken van de woningen. De toegepaste circulaire maatregelen richtten zich op het inventariseren van de mogelijkheden van hergebruik van ‘geoogste’ materialen uit de bestaande woningen en het toepassen van nieuwe materialen met een lange levensduur.

Merel Stolker presenteerde de belangrijkste lessen uit het Handboek circulair renoveren van C-creators en TU Delft in samenwerking met Ymere. Het handboek is tot stand gekomen in opdracht van het Ministerie van BZK en Provincie Noord-Holland. Het boek zal doorlopend geupdate worden dus input en ervaringen vanuit corporaties zijn van harte welkom.

Corporaties en Circulariteit
Dit was de vierde in een reeks van acht sessies die Groene Huisvesters en Transitieteam circulaire bouweconomie met een bijdrage van het ministerie van BZK organiseren.

De sessies gaan elk in op een ander thema, gekoppeld aan kennisdossier en een mooi voorbeeldproject.

Wat we leerden van deze sessie:

* Gewoon DOEN
Kijk binnen de portefeuille van jouw corporatie voor Quick Wins – welk project kun je laagdrempelig starten.

* Samenwerken met ketenpartners
Ketenpartners zijn essentieel in het meedenken en organiseren van materialenstromen.

* Breng het einddoel (Hergebruik materialen) naar voren in de afweging bij aanschaf
Demonteerbaar, voorkomen schilderen/verlijmen kan effect hebben op de mogelijkheden voor hergebruik.

* Focus op het toevoegen van waarde ipv het afschrijven van het gebouw

Over Ymere’s aanpak in Bavodorp

De goede hout balken van de begane grondvloer werden hergebruikt voor de gordingen, muurplaten en de slapers rond de dakkapellen.
De uitbouwelementen en dakkapellen zijn gemaakt van geacetyleerd hout (zgn. Accoya) en lokaal geproduceerd. Ook de inhaakkozijnen zijn van Accoya. Deze bouwelementen zijn demontabel, wat ten goede komt aan de herbruikbaarheid.
Toepassen van circulair beton, dat voor 30% uit hergebruikt betongranulaat bestaat.
Hergebruik van de oude betonnen dakpannen door deze te vergruizen en te vermengen met de vrijgekomen grond ten behoeve van de uitbouwen. Het mengsel wordt gebruikt als werkvloer onder de nieuwe funderingen. Doorgaans wordt voor de werkvloer schuimbeton of tempex gebruikt. De bergingen komen op de oude betonnen fundering.

Een materialenpaspoort, verankerd in het toegepaste BIM-model, borgt informatie over – en herkomst van de gebruikte materialen voor de lange termijn. Een NIBE-milieuclassificatie is als maatstaf gebruikt voor het meten van de milieubelasting van toegepaste nieuwe materialen.

In Bavodorp is aandacht voor klimaatadaptatie. De bergingen hebben een groen dak met sedum beplanting. Op de uitbouw zijn zonnepanelen geplaatst. Voor een maatregel tegen droogte en de lage grondwaterstand zijn infiltratiekratten geplaatst voor de afvoer van het hemelwater op eigen terrein. De scheidingsmuurtjes zijn vervangen door haagjes. De gemeente Haarlem onderzoekt of in de omgeving meer bomen aangeplant kunnen worden. Ymere biedt bewoners de mogelijkheid om aan de achterzijde van de woningen zonneschermen te installeren. Ymere staat met dit inspirerende project in de etalage van Platform31 voor een circulaire en klimaatbestendige renovatie

Circulaire en klimaatbestendige renovatie

Het opvangen van water draagt bij aan een meer gezonde, groene en leefbare woonomgeving. Aan de hand van voorbeelden van de Amsterdamse corporaties laten we zien hoe woningen in een gebied met wateroverlast door extreme buien, meerwaarde krijgen door het water te benutten.

Tom Bergevoet, temp architecture presenteerde het boek ‘Het gebouw als watermachine, de BNA – Stad x Klimaat’. Het boek gaat in op oplossingen om bestaande corporatie woningen een nieuwe levenscyclus te geven, inspelend op het veranderende klimaat. Dit kan met eenvoudige ingrepen, zoals het toevoegen van regentuinen en zonwering. Een blauwgroen dak en het upgraden van de installaties dragen bij.

Marcel Grootenboer, de Alliantie en Eric Leijten, Logchies gingen in op de renovatie van 124 appartementen aan het Staalmanplein. De portiek-etage woningen uit de jaren 50 hebben een tweede leven gekregen. Het gebouw is gerenoveerd in plaats van gesloopt en nieuw gebouwd. Hierdoor is 25% CO₂ bespaard. De woningen hebben energielabel B dankzij isolatie van gevels, vloeren en daken, het installeren van zonnepanelen en het aansluiten van de verwarming op het lokale warmtenet.

De Alliantie staat met dit inspirerende project in de etalage van Platform31 voor een circulaire en klimaatbestendige renovatie.