Blauwgroene daken Amsterdam: wat een feest!!

Op 24 juni ontvingen we een groep deelnemers op het blauwgroene dak op het Marineterrein in Amsterdam. Op deze hitte dag was het één feest op het Marineterrein. Al die Amsterdammers die zwemmen in de haven en genoten van de koelte onder de bomen. Tussen het Scheepvaartmuseum, NEMO en de haven bogen wij ons over een serieus onderwerp: blauwgroene daken. De hitte van deze dag toont het belang aan voor het vinden van oplossingen om hittestress te verminderen. De rondleiding over het slimme blauwgroene dak Smartroof 2.0 door stadsecoloog Geert Timmermans was inspirerend. Bloeiende bloemen en klavers, insecten en vlinders en een indrukwekkend uitzicht. Uit metingen naar verschillende blauwgroene daken bleek dat hoe meer water vastgehouden wordt des te rijker de beplanting. Kasper Spaan (Waternet) liet op het terrein de hippe regenton zien, die als een nieuwe dorpspomp of gesprekstotem in de buurt fungeert. Ook het onderzoek naar verschillende kunstgrassen op zand met waterdoorlatende systemen en de resultaten van de meetprogramma’s zijn interessant. Maar voordat we naar het buiten gingen, hoorden we alles over blauwgroene daken.

Marlou Boerbooms (Groene Huisvesters) startte de bijeenkomst met een voorstelrondje. Vanuit Zwolle, Rotterdam, Den Haag, Zaanstad, Hardingxveld, Brabant en Zeeland en natuurlijk Amsterdam zijn corporaties aanwezig, Ook zijn BNA, Aedes, Waternet, de gemeente Amsterdam en Amsterdam Rainproof erbij.

Heerlijk om weer samen te kunnen komen!

Marianne Kootwijk (Ymere) en Tom Bergevoet (temp architecture) gingen in op de BNA – Stad x Klimaat studie Het gebouw als watermachine. Het boek gaat in op oplossingen om bestaande corporatiewoningen een nieuwe levenscyclus te geven, inspelend op het veranderende klimaat. Dit in combinatie een groenere leefomgeving dankzij het opvangen van water. Een van de voorbeelden betreft portiek etage woningen van Ymere. Deze liggen in een gebied waar wateroverlast door extreme buien voorkomt. Eén van de denkrichtingen in deze studie is het optoppen van gebouwen door een extra woonlaag op het dak toe te voegen. Alle appartementen zijn in de nieuwe situatie toegankelijk via een lift en nieuwe galerijen ontsluiten de woningen. De voormalige portieken bieden ruimte aan beplanting. Dankzij een blauwgroen dak wordt regenwater opgevangen daar waar het valt. Het dak draagt bij aan het verkoelen van de bovenste woonlaag. Na afloop ontving iedereen het boek met daarin alle uitkomsten van de studie.

De Bouwsteen Corporaties en Klimaatadaptatie: Blauwgroene daken vind je hier.

Kasper Spaan (Waternet) ging in op Blauwgroene Daken in Amsterdam en de samenwerking met de corporaties. De gemeente Amsterdam werkt aan een verordening waarin staat vastgelegd dat bij nieuwbouw een bui van 60 mm die valt binnen een uur opgevangen moet worden op de eigen kavel. Blauwgroene daken zijn hiervoor een logische oplossing. Naast nieuwbouw, ligt de grote opgave in de bestaande bouw. Het opvangen van hoosbuien op de eigen kavel is een uitdaging. Naast Ymere en De Alliantie, werken ook de Key, Eigen Haard. Stadgenoot en Rochdale samen met Waternet aan deze opgave. Niet alle corporaties doen mee aan het Europees project. Met sommigen zijn er concrete regenton- en tuinacties. Door samen te werken aan blauwgroene daken, wordt straks 10.000 m2 dak aangestuurd door een slim waterbeheer systeem. Dit draagt bij aan minder hitte, droogte en aan de opvang van extreme buien. Kasper: ‘Zonder water geen groen en zonder groen geen leefbare stad. Door water te benutten daar waar het valt, kunnen we onze leefomgeving beter maken.’

Daniel Goedbloed (Amsterdam Rainproof) presenteerde het ontstaan van Amsterdam Rainproof vanuit Waternet. Door samenwerking met alle partners is in de stad, maar ook daarbuiten, een bewustzijn gecreëerd dat wateroverlast vaker voorkomt. De samenwerking levert mooie resultaten op. Zo kon een hovenier in Corona-tijd zijn planten niet verkopen op de internationale markt. Om te voorkomen dat deze planten vernietigd worden, heeft hij contact gezocht met Amsterdam Rainproof. Zij organiseerde met medewerkers van de gemeente, Samen Klimaatbestendig en Ymere een actie ‘Tegels eruit, plantjes erin’ onder huurders. Amsterdam bood een tegel service en voert gratis tegels af, Ymere, Samen Klimaatbestendig en vrijwilligers bezorgden bij alle huurders in een wijk in Amsterdam-Noord een plantje om de actie onder de aandacht te brengen.


Thomas van der Vlis (De Alliantie) ging in op de ervaring met blauwgroene daken. Dankzij een bijdrage vanuit een Europees project RESILIO is er geld beschikbaar voor de Amsterdamse corporaties om 8.000 m2 blauwgroen dak aan te leggen. Voor particuliere daken of VVE’s is er budget voor 2.000 m2. Via een slim systeem wordt het water beheerd. De cofinanciering die De Alliantie bijdraagt, is 20%. Thomas: ‘Wij zien het als onze maatschappelijke taak om mee te helpen zoeken naar oplossingen om extremer weer op te vangen. Wij leren veel van dit project. De kosten en baten worden nu in beeld gebracht. De sleutel is echt een integrale “samenwerking” waarbij iedereen zijn steentje bijdraagt. Omschrijf de noodzaak en doe een appel op de maatschappelijke verantwoordelijkheid. Verduurzamen doen we voor het milieu, klimaatadaptieve maatregelen nemen we voor de mensen. Dat ligt veel dichter bij de belangen van een woningcorporatie, maar we kunnen dat echt niet alleen. De gemeente, in samenwerking met Waternet, kan risicogebieden in beeld brengen zodat de corporatie daarop kan anticiperen. De corporatie kan haar huurders informeren over hoe om te gaan met hittestress, zoals het sluiten van de gordijnen overdag. De gemeente is weer verantwoordelijk voor de openbare ruimte rondom de woningen. Samen optrekken en naar oplossing zoeken is het devies.’

Elisabeth ter Borgt (bestuurder Fienwonen) gaf aan dat haar corporatie vele jaren geleden sedumdaken aan heeft gebracht. De onderhoudskosten zijn lager dan van daken met reguliere dakbedekking. De resultaten van het RESILIO project worden volgend jaar verwacht. De deelnemers kijken daarnaar uit en hopelijk laten deze een mooie business case zien voor blauwgroene daken.

De stadsecoloog Geert Timmermans legt het belang uit van biodiversiteit op daken.

Duurzaamheidsakkoord en geveltuinen Den Bosch

Op woensdag 17 juni ontvingen we in Den Bosch weer de eerste groep deelnemers op het Stadhuis in Den Bosch. Heel bijzonder om in een groep van 20 mensen ervaringen uit te wisselen over de samenleving tussen corporaties, gemeenten en huurdersorganisaties over het duurzaamheidsakkoord.

Prestatieafspraken
Den Bosch heeft over meerdere jaren prestatieafspraken gemaakt (2018-2025) rondom vier thema’s: energie, circulair, klimaatadaptatie en biodiversiteit en de mens. Rob Bogaarts (directeur klant en samenwerking BrabantWonen) presenteerde met trots de resultaten die in de afgelopen 1,5 jaar zijn behaald door goede samenwerking tussen Brabantwonen, Zayaz, Mooiland, JOOSt, gemeente Den Bosch, Stedelijk Huurdersplatform ’s-Hertogenbosch. Waterschap AA en Maas en Enexis. Ze hebben forse stappen gemaakt in het energiezuiniger maken van woningen. Het afgelopen jaar hebben de corporaties in beeld gebracht welke materialen gebruiken en afvoeren bij nieuwbouw, renovatie en onderhoud. Dit helpt hen om meer circulair te werken, De bouwsteen Prestatieafspraak Databank bouwmaterialen vind je hier.

Ook rondom klimaatadaptie en biodiversiteit worden de eerste stappen gezet. Dit thema is nieuw voor de corporaties. Het maken van goede prestatieafspraken en een uitvoeringsprogramma helpen hierbij.
Rob: “De mens is het belangrijkste thema maar meteen ook het meest vaag. Bij klimaatadaptie gaat het om veilig en gezond wonen en om extreme buien, droogte en hitte op te vangen. Een groenere leefomgeving en meer biodiversiteit is waardevol voor mensen. Hiervoor is meer nodig dan enkele goedbedoelde pilots.”

Duurzaamheidsakkoord
Raoul Beckers (gemeente Den Bosch) lichtte de aanpak toe om vanuit het Duurzaamheidsakkoord te werken aan klimaatadaptie en biodiversiteit. Den Bosch heeft kaarten gemaakt voor het voeren van de risicodialoog met partners in de stad. De kaart met onder andere hittestress en risico op wateroverlast maakt concreet waar maatregelen nodig zijn. Het is mooi om te zien dat er ook in coronatijd enthousiast doorgewerkt wordt. Allerlei initiatieven in de stad stemmen hoopvol en geven energie aan de samenwerking. Raoul: “De tijd dat iedereen bij een probleem de vraag stelt: “Wat gaat de gemeente hieraan doen?” laten we graag achter ons. Elke partner vervult een eigen rol en levert een bijdrage aan de oplossing van een probleem. Zo bereiken we meer. We moeten blijven kijken of onze normen nog kloppen. De opnamecapaciteit voor water bijvoorbeeld is na een extreme bui gebaseerd op 70 mm. In Vlijmen nabij Den Bosch viel een bui van 140 mm. Dat kunnen we niet opvangen met natte voeten als gevolg. Kloppen de normen nog wel?”

Twan Tiebosch (waterschap Aa en Maas en Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie Zuid-Nederland) geeft aan dat een bui van 140 mm werkelijk extreem is en dat daarop niet wordt gedimensioneerd. Tegelijkertijd hebben we voor de derde zomer op rij te maken met droogte. Ook hittegolven komen steeds vaker voor en leiden tot problemen voor kwetsbare ouderen, waterkwaliteit van stadswateren en gezondheid. Extreme regenbuien bieden onvoldoende soelaas voor de droogte, omdat teveel aan water afstroomt en niet de kans krijgt om te infiltreren in de bodem. Het waterschap Aa en Maas doet er alles aan om water zo lang mogelijk vast te houden en te infiltreren. Dit waterschap werkt samen met de provincie en gemeenten mee aan de risico dialogen klimaatadaptatie. Graag betrekken zij ook de corporaties bij het inspelen op veranderende weersomstandigheden. Door samen te zoeken naar oplossingen bijvoorbeeld door de toepassing van blauwgroene daken op huurwoningen, kan de sponswerking in de stad groter worden en hittestress verminderen. Twan: “Betrek het waterschap bij de planvorming niet alleen in de nieuwbouw maar ook bij het onderhoud en de renovatie van woningen. Dit biedt kansen voor vergroening en het voorkomen van wateroverlast, droogte en hitte.”

Janny Baijens, (Zayaz) zorgde voor een inspirerend slotakkoord met het delen van het geveltuinen project. De gemeente en corporaties bieden 100 geveltuinen aan. De gemeente verwijdert de tegels en brengt goede tuinaarde aan. De corporatie helpt bewoners die een geveltuin willen. Janny: ‘Bewoners zien de waarde en krijgen complimenten van buren. Dan vraag je jezelf af waarom niet meer buren een geveltuin aanleggen. Die mensen zien op tegen het werk en zien niet hoe ze het voor elkaar krijgen. Door meer naast de bewoner te staan, is er meer mogelijk. Een ander keerpunt is om huurders die in een flat wonen en ook een geveltuin willen, ook te helpen.  Waar zijn de kansen bij dit complex om groen aan te brengen? Dit was nu niet mogelijk, maar bij het vervolgproject kunnen we nog meer werken vanuit de houding: ‘wat kan wel!’ Hoe krijg je meer bewoners mee? Dat is een mooie vraag voor een volgende sessie.

Marlou Boerbooms (Groene Huisvesters en Samen Klimaatbestendig) dankt iedereen: ‘In de ochtend was er een digitale sessie over dit onderwerp voor deelnemers die niet fysiek in Den Bosch konden zijn. Een digitaal overleg gaat goed, maar het is nog fijner om met elkaar het gesprek te kunnen voeren!’

De link naar Samen Klimaatbestendig, Corporatie pagina vind je hier.

Duurzame wijk met Buurtwarmtepomp

Op 10 juni organiseerde Groene Huisvesters de digitale sessie ‘Duurzame wijk’. In Culemborg is de ecologische wijk Eva-Lanxmeer. Deze wijk uit 2009 telt 200 woningen waarvan een kwart huurwoningen van KleurrijkWonen. De bewoners, huurders en eigenaar-bewoners delen auto’s, hebben een gemeenschappelijke tuin en creëren een groene leefomgeving. De woningen zijn bijzonder goed geïsoleerd. Samen met de bewoners is een warmtetransitieplan gemaakt om de wijk aardgasvrij te maken. Thermo Bello, het wijkenergiebedrijf is in eigendom van de bewoners, voorziet de woningen van warmte via een lokaal warmtenet. Een aantal woningen gebruiken voor warmtapwater nog gas en daarvoor worden nu alternatieve oplossingen gezocht.  

Dit voorbeeld waarbij eigenaar-bewoners en huurders samenwerken, inspireerde KleurrijkWonen en de gemeente Culemborg om aan de slag te gaan met wijk Voorkoop. Deze wijk telt 1300 eengezinswoningen uit de jaren 80. Het is een zogenaamde ‘bloemkool’-wijk met woonerven die groepjes woningen ontsluiten. De wijkopbouw is ‘gespikkeld’ dwz dat huurders en kopers door elkaa wonenr. Sommige kopers hebben als voormalige huurders de huurwoning gekocht. De meeste bewoners hebben geen grote financiële buffer om te investeren in het aardgasvrij maken van de woning.  

Het participatieproces om samen met de bewoners tot een Warmte-Transitie-Visie voor de hele wijk te komen is vorig jaar opgestart. Parallel daaraan is samen met de bewoners een aanvraag in het kader van de regeling Programma Aardgasvrije Wijken uitgewerkt en ingediend. Deze aanvraag is gebaseerd op het concept van de buurtwarmtepomp waarbij 100% duurzaam opgewekte Hoge-Temperatuur-warmte wordt geleverd door middel van een coöperatief warmtenet (het z,g, Deense model).

Bij het concept met de buurtwarmtepomp wordt het aardgasvrij maken losgekoppeld van de reductie van de warmtevraag. Er wordt dus uitgegaan van een ongewijzigde warmtevraag en zeer beperkte aanpassing van de technische installaties. Er zijn dus geen isolatiemaatregelen nodig om de woningen aardgasvrij te maken. Echter dit is geen pleidooi om niet te hoeven isoleren! Maar door deze loskoppeling kan uitgegaan worden van een andere fasering. Eerst het aardgasvrij maken van de woning en daarna op een natuurlijk en zelf gekozen moment, zoals bij mutatie, de warmtevraag en daarmee de energierekening reduceren. Deze andere fasering zorgt voor een hele andere stemming en sfeer tijdens bewonersavonden. De weerstand tegen de energietransitie neemt af en het aardgasvrij maken van woonwijken met 100% draagvlak wordt realistisch.

De link naar het filmpje De buurtwarmtepomp vind je hier.

Belangrijker dan de techniek is de vrije keuze die de bewoner heeft om aan sluiten op de buurtwarmtepomp. Inzet is dat de woonlasten gelijkblijven. Eigenaar-bewoners moeten echter wel investeren in de aansluiting op een buurtwarmtepomp. Tijdens de eerst bewonersavond vroeg een van de eigenaren naar het bedrag dat hiervoor nodig was. Dit was nog onbekend waarop bewoners afhaakten. Niek Habraken, KleurrijkWonen: ‘Onze leerles is om vooraf het huiswerk te doen. Wij hebben becijferd dat de aansluiting €15.000,- per woning wordt. De energielasten blijven gelijk. Via de aanvraag als proefproject proberen wij de investering voor eigenaren te beperken. Onze tweede leerles is om de ervaring uit eerdere gesprekken te benutten voor het verbeteren van het overleg. Doordat we per woonerf een klein groepje bewoners spreken, hebben we nu na 15 van dit soort bijeenkomsten een echte goede aanpak ontwikkeld. Het is belangrijk te luisteren en samen te werken met de eigenaar-bewoners. De afweging als corporatie wordt daardoor ook scherper. Het ontzorgen van de bewoners is belangrijk. Omdat de buurtwarmtepomp eigendom wordt van de wijk, is eigenaarschap ook bij bewoners nodig. Dat lukt alleen als je daarover samen het gesprek aangaat’.

Foto Paddepoel Energiek, De bouwsteen Prestatieafspraak: Aardgasvrije wijkaanpak vind je hier.

De corporaties die deelnamen aan het digitale spreekuur zijn allen bezig een met aardgasvrije wijkaanpak. Zij waarderen de kleinschalige oplossing met een buurtwarmtepomp voor en door bewoners. Een lokale duurzame bron spreekt aan. In een wijk met eengezinswoningen is het vinden van betaalbare oplossingen een uitdaging. Marlou Boerbooms dankt Niek Habraken voor het delen van dit voorbeeld.